Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Toko Online terpercaya www.iloveblue.net
Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Wednesday 23 September 2009

Satua

I Gusti Madé Sutjaja

Wang Baliné anak cacep pesan yan mapidabdab lakar ngéras-érasang kruna. Kruna ‘satua’ anak bisa kaérasang dadi ‘sat tuara ada’ mapan liu pesan satuané anak tusing ada paiketanné ajak apa ané katepuk wiadin katingal; apanan ané ada di sekalané. Ulian ento lantas apa-apanan ané marupa satua, pedas ento lakar, di pangawitné, kasangsayain kadi sat tuara ada. Ené ambah apanga i raga dadi tangar; apanga i raga dadi tusing lénga; apanga tusing nalipuk takilan puyung.

Nanging anak liu pesan ada satua ané patut dadi tetuladan ané ada paiketanné ajak makudang-kudang paindikan; apa ké ento indik corah, daya, lengit, mayus, satia, muah ané lénan. Paindikanné ento, lantas, dadianga bantang wiadin lelampahan satua ané bisa nutdut keneh di pariidupan kramané dijanan. Di ragragan nguni ada koné ragragan satua ané ngalampahang pariindikan satia anak muani ajak kurénané. Apa ké satuané saja ada wiadin tusing, anak ané ada saja satuané ento. Sang mangawi wiadin sang ngragrag anak saja ngelah ragragan di paminehné –anak galang ngenah marawat– ané lantas satuanga. Dadiannya ia ngawi satua. Yaning anggo sasambatan buka janiné anak ené ané kasengguh ngéka-rasa, basa Inggrisné engineering, apanga ada pikolih marupa cakepan satua tur pamineh nutdut di satuané. Yaning tusing ada utsaha pangéka-rasa, pedas suba bakalan tusing ada apanan di jagaté. Kéto koné sasambatané ané dadi pagancan ngalimbakang pikolih di jagaté uli nguni kanti jani.

Nah, parindikan satia di satuané, ada tuturan satua ané madan I Nengah Jimbaran. Katuturang koné ia ngelah kurenan jegég nanging duk ada gering ngutah mising di Jagat Badung duk Warsa 1903 Masehiné kurenané pejah lantas kapendem di Sema Bantas. Kabatek baan sebet tur rasa satianné lantas lemah peteng wainan ia pules di gumukan papendeman krenané. Liu kramané pakrimik ngendehang ia suba buduh.

Duk dina anu, dugas ia pules di semané lantas Sang Panguasa Semané nekain ia. Lantas ia kasapa yaning edot nepukin kurenané apanga ia nututin Sang Panguasané nanging ia tusing dadi mamunyi nang abuku yaning suba nepukin kurenané. Gelisang satua, koné, lantas Nengah Jimbaran nepukin kurenané tur ia katuturin apanga tusing nyebetang awakné mapan ia lakar maan buin kurenan ané luwihan. Saja koné ia maan kurenan maya mapan kramané tusing taén nepukin kurenané totonan tur Nengah Jimbaran dadi ririh maubad-ubadan. Dadi lantas ia katibén kasugihan brana. Ulian ento lantas ia buin nganténin anak luh ané seken wang manusa. Dugasé ento lantas kurenan mayanné ilang kija kadén tan paundukan. Akéto koné lalampahan satuané.

Yan jani, ngudiang dadi satuané ngalimbak indik pinakit-pinakit anyar ané teka? Pidan anak ané ada tuah flu biasa lonto. Pangawit, ada kasenggguh flu Hong Kong, lantas dadi flu burung mapan liu pesan sorohan burungé, minakdinné siap wiadin kedisé ané bisa makeber joh, katenger bisa ngalimbakang pinakité. Ané paling janina ada kasambatang flu ‘babi’. Yaning kruna ‘babi’-né dadiang kruna Bali apanan lantas dadinné? Apa ké saihanné kucit, bangkung, céléng, bangkal? Ané encénan lakaran dadianga adan buat nyambatang pinakité anyaré ené?

Ada anak ané nyambatang buka kakéné: Adan dogén adi sangetang pesan; ané patut sangetang tuah kénkénang ngaé wiadin ngawi satua apanga anaké kena gering buka kéto dadi seger; dadi ia buin égar di pagubuganné; dadi ia buin magegonjakan ajak pakadanganné; tusing lakara ia katuutin ka sema di tongos anaké suba pragat idup di guminé. Ané tusing bakalan pragat tur tetep nongos di guminé tuah pinakité wiadin geringé totonan. Kénkénang lakara ngaé ragaragan apanga sang pangawi bisa ngawi satua wiadin lelampahan apanga dadi cakepan ané dadi kapaca baan kramané tur nutdut rasa di paminehné?

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=17518

Carik

Olih I Wayan Juniartha

Gumi Bali to tanah melah koné, nanging ngudiang sayan ngabedikang dogén kramané ané nyak ngolah tanah?

”Yéh, pelih sajan omongané to. Nyén ngorahang sayan ngabedikang?,” I Madé Kangin Kauh salah tampi nyautin.

Baca gén iklané di koran. Sabilang wai liu sajan ada iklan kramané ngadep tanah. Nang jalan-jalan ka désa, di sabilang bucu ada papan majujuk ”Tanah ini dijual”, ”Tanah ini dikontrakkan”. Ada ané nganggo papan triplék daki, ada ané nganggo papan maal tur misi adan perusahaan asing. Ada papan ané majujuk di karang embang ané isiné tuah padang teki, ada masi ané majujuk di carik ané sedeng kuning padiné.

Ada nasi papan ané misi paneges ”Tanah ini milik perusahaan...”, ”Sawah ini milik Puri...” Jeg serem gati, asli ba taén macongkrah saling tigtig marebut tanah. Dadiné selalu curiga, nyeh yén jlema ané liwat lakar mlaibang tanahne. Asli kadéna yén mati lakar ngaba tanah.

Ada masi papan ane matulisan ”Jual tanah urugan”, ané kéné ba adané pedagang écéran, ngadep tanah nganggo ukuran bak truk, boya ja nganggo ukuran are lan depa.

”Artiné nak nu demen sajan krama Bali-né ngolah tanah. Ada ané demen ngadep, ada ané demen meli, ada ané demen dadi makelar---kija-kija nanjaang tanah, uli tanah timpal kanti desa tur palaba pura,” kéto abetné I Madé.

Kikik-kikik krama sekaa tuaké. Yén I Madé baang mapeta jeg asli mula lakar buwung diskusi. Timpalé nganginang, I Madé asli lakar ngauhang. Sing ketemu dadiné dialogé.

”Sajaan nyem lalah ci Dé, nak timpal-timpalé sedeng diskusi unduk pertanianné, unduk truna-trunané ané lekid, ané géngsi yén orahin dadi petani,” keto abetné I Kadék Baas Barak.

Nelik matané I Madé. Mara ningeh kata petani gén ba langsung kumat alérginé. I Madé nak uli pidan sing demen magaé daki, sing demen pesu peluh. To makrana duk ya nu dadi murid, I Madé milih olah raga catur, boya ja voli tur bulu tangkis. To makrana di subané tamat, carik reramané krama Banyuwangi ané ngarap, I Madé demenan nyemak gaé ingan, dadi dagang ubad tur calég. Yadiastun liu mapeta, nanging lakar sing pesu peluh, paling bungutné gén makuah.

”Sakit Gedé! Jaman ba maju kéné nu orahin ci truna-trunané dadi petani. Asli ci demen nepukin truna-truna i ragané daki kena endut. Sing luwungan magaé di hotél truna-trunané, jenengné dadi kedas, ganteng madasi, tur magaji bulanan. Yén di carik, ba daki, pipisé telah amah tungro, wereng, pupuk, pajak tanah. To yén maan mupu, yén cariké ba serung umah, uli dija lakar alihang yéh,” kéto I Madé ceramah.

Ba mulai makuah bungutné. Ba mulai tudang-tuding limané. Ba gaya calég kampanye ya.

Yén ba kéné asli ba sing ada selah diskusi.

”Kéné ba yén nuturang unduk ané ba ketil tur kéwéh sajan. Yadiastun nyak truna-trunané dadi petani, nanging cariké ba kadong dadi umah, vila, kantor, lakar kudiang masi. Yadiastun cariké nu ada, truna-trunané nyak dadi petani, nanging i raga boya ja Presiden, Menteri, Gubernur, ané nyidayang nuwunang harga pupuk, ané nyidayang mabasang cariké uli pajak.”

Né ba raos kutang-kutang adané, nuturang tuak labuh; punyah buwung, gedeg payu.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=17519

Déwi Kunti Kawéhin Mantra Sakti

Olih Nyoman Manda

Kacrita Raja Sura madué putra kakalih, sané lanang mapeséngan Wasudéwa lan sané istri mapeséngan Déwi Pritha. Raja Sura puniki madué misan sané mapeséngan Raja Kuntibhoja sané ten madué putra. Krana sih Raja Sura masameton, raris ida ngwéhin putrin idané, Déwi Pritha, kadadosang anak angkat. Sanget sayang pisan Raja Kunthibhoja ring putri angkat idané lan kaaranin Déwi Kunti

Tatkalaning rahina purnama kadasa wénten brahmana sakti simpang ring purin Raja Kuntibhoja. Kasimpangin brahmana sakti wikan sané mapeséngan Rsi Durvasa, garjita pisan kayun Raja Kuntibhoja. Santun pisan panyambraman sang raja. Drika Déwi Kunti taler sareng ngaturang ayah nyanggra pangrauh sang brahmana sakti. Manggihin Déwi Kunti bakti pisan ngturang ayah drika, raris Sang Brahmana mapaica mantra sakti sané prasida nuur betara sané kapuja lan ngwéhin panugrahan utama. Déwi Kunti tulus bakti kaicénin puja mantra punika.

Sesampunné sué, Sang Brahma budal. Ri tatkala rahina becik, Dèwi Kunti ngampakang jelanan genah dané sané asri pisan. Doh kapanggih Gunung Himawanpada lan Luah Gangga toyannyané ening pisan, kemerlap katempuh sinar surya. Manggihin sinar surya ngulangunin pisan, metu kayun Déwi Kunti pacang nguncarang mantra sakti paican Rsi Durvasa punika. Raris Sang Déwi ngambil sekar lan dupa mamuja nguncarang mantra punika.

Wusan mamuja ngaturang sembah bakti, jeg pramangkin toyan tukad maubah warna dados putih galang nyentak nyuminar lan ri sinar galang punika ngadeg Hyang Baskara alon napeki Déwi Kunti saha masabda.

"Déwi sampun mamuja Hyang wus Betara sané kaacep ring kayun lan mangkin pacang mapica nugraha ring Déwi,” kénten sabda Betara Surya. Drika Déwi Kunti éling ring pandikan Sang Rsi Durvasa, sira ja Hyang Betara sanè acep cening Ida bakal gelis rauh lan mapaica nugraha. Durung polih Déwi Kunti matur raris Betara Surya masabda malih.

"Nénten Déwi uning napi paican Hyang Déwa sané puja cening?”

"Nènten," ngejer panyawis Déwi Kunti.

"Cening sampun mamuja Betara Surya lan cening kaicén putra tampan wikan lan sakti," kènten baos Déwa Surya raris mekul Déwi lan ngwisikan malih mantra utama. Dèwi Kanti ngejer miragi wecanan Betara Surya. Durung éling ring angga ri tatkala miragi wecanan Betara Surya, drika Déwi Kunti ngrasayang iying pakayunan lan kagiat manyingak krana suung ten wènten sira ring samping idané sakadi wawu Betara Surya mekul ida. Bengong manglayang pakayunn Déwi Kunti punapi artos wecanan Betara Surya, ida pacang kaicénin putra bagus wikan lan sakti. Sinar suryané ngancan galang panggihin ida, nanging manah idané kantun remrem mikayunin wecanan Betara Surya wawu.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=17517

Nyejer

Olih I Wayan Lugraha

Sarahina sesampun kamargiang upakara Melasti Déwa Cili, nemoning panglong a pisan sasih Kasa Prawatek Déwata sajebag Désa Pakraman Kutuh kalinggihang ring Balé Panjang utawi Balé Agung Pura Desa. Nganutin dresta krama désa ring galah puniki ngaturang upakara pinaka srana bakti ring sesuhunan makasami. Saking semeng jantos wengi kramane rauh slegenti ngaturang bakti. Wénten sané wau rauh, wénten sané budal. Yukti rame pisan kawéntenané. Upacara puniki kawastanin upacara Nyejer.

Nyejer kruna lingganipun jejer sané maartos ajeg, jegjeg, tegak. Jejerang, ajegang, jegjegang maarti tegakkan. Ring upacara Nyejer madué kasuksman sané dahating utama sané patut kauningin, resepang tur laksanayang. Prawatek Déwata sané kanyasayang antuk pratima, arca, lan sané tiosan wénten sané marupa macan, singa, lembu, jangkep taler antuk uparengga, mabusana sarwa dumilah lan suci. Ring pakraman Kutuh indik Prawatek Déwata punika kabawos Auban. Satmaka betara-betari makasami (kabeh) tedun sané pacang nodia, micayang pawarah-warah ring damuh ida makasami. Ida sesuhunan saking niskala pacang parama lédang yan pradé krama sangkaning bakti madasar tulus nunas karahayuan. Ida saking niskala sampun masikian ring sané kanyasayang antuk parikrama “parum agung niskala” ring Balé Panjang. Sapunapi sapatutnyané krama makasami? Sangkaning “parum agung niskala” raris metu pikayun pacang nulad parilaksana punika. Sida raris ring sakala krama gilik saguluk salunglung sabayantaka paras parau sarpanaya. Wantah puniki sané syarat jujur ring kahuripan sajeroning désa pakraman. Kapikukuhan nyejerang, ngajegang dresta agama ring kahuripan. Pamargin dresta agama ring désa pakraman mangdané tetep lestari sadirga yusa. Yan pradé krama nénten magilikan janten pisan nénten sida pacang ngamargiang dresta agama. Désa pakraman wantah genah utama ngajegang agama sané kalimbakang antuk dresta mawacara. Ring upacara Nyejerpuniki satiosan mangaturang sembah bakti ring sesuhunan taler utama pisan anggé matemu wirasa ring pasametonan, anggé ngraketang pasawitran, pakulawargan, pasidikaran miwah sakancanipun. Para pamangku, prajuru, panglingsir, moncol désa pinaka conto sané becik anggé tetuladan. Galah puniki becik anggé srana madharma tula niténin indik dresta, agama, dharmaning kahuripan makapamekas indik nyungsung sesuhunan ring désa pakraman. Taler para yowana nénten surud-surud malajahang angga, setata pedek tangkil ring sesuhunan, parek ring para panglingsir, moncol désa santukan wantah yowana sané pinaka pawaris dresta agama. Sapasira malih yan tan yowana pacang nglestariang indik dresta agama druéné.

Nyejerang agama boya ja sarahina kéwanten, nanging mangda sarahina-rahina. Ngajegang dresta agama boya ring pura kéwanten sapatutnyané ring sahananing lampah lan genah. Upacara Nyejer pinaka salah sinunggil tunggul pangeling-eling mangda i manusa satata jejer, éling ring kasuksman urip. Sanghyang Widi Wasa nedunang agama pinaka titi pangancan ring kahuripan sané kabuatang pisan olih i manusa. Titi agama puniki sane kalimbakang marupa makudang-kudang sastra agama sané anggé sepat siku nuntun kahuripan. Kabaosang wantah i manusa wantah sane kanugrahin Tri Pramana inggih punika bayu, sabda, lan idep. Pramana idep puniki sané minayang manusa ring prani sané tiosan minakadi buron lan tumuwuh. Buron madué dwi pramana inggih punika bayu lan sabda. Tumuwuh madué éka pramana wantah bayu kéwanten. Sangkaning idep puniki i manusa prasida pacang mawiwéka ring kahuripannyané. Rumasuk sapunapi ngemban urip sané patut. Mautsaha setata migunayang wiwéka antuk pangancan sanghyang agama taler maduluran nunas ica ring sesuhunan. I manusa wantah mautsaha nanging sané mastikayang wantah ida sesuhunan. Sangkaning wiwéka i manusa ngrincikang pamargin agama raris ngwetuang budaya agama. Ring sajeroning magama Hindu sané patut kawangun wantah budaya Hindu. Malarapan budaya kasinahang agama punika. Duaning asapunika “Ngiring ngabudayaang agama, boya ngagamayang budaya.”

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=17516

Pangawi Wadu Bali Modéren

Ngrereh pangawi wadu ring sajeroning Sastra Indonésia modéren dangan pisan. Riantukan sampun akéh wénten. Yén nyarca parabné, sambil ngidem nyidayang. Yadin nénten samian, pacang carca tiang. Pinih ajeng Nursamsu. Raris: Isma Sawitri, Toeti Herati Noerhadi, Rayani Sriwidodo, M Popi Donggo Hutagalung, Upita Agustin, Diah Hadaning, Dorotéa Rosa Hérliani, Oka Rusmini, Cok Sawitri, Sirikit Syah, Mas Ruscitadéwi, Alit S Rini. Wantah kadi nika? Wénten malih. Puniki: Putu Vivi Lestari, Pranita Déwi, Nur Wahida Idris, Ira Puspitaningsih, Dina Oktaviani, Ayu Utami, Linda Critanty.

Nyelap tiang ngusanang nyambat pangawi wadu sastra Indonésia modérené kadi nika. Sané ngranayang, unteng séwala patrané puniki nénten ngundukang indiké punika. Nanging ngundukang indik pangawi wadu Bali modéren. Pangawi wadu Bali modérené sané sambat tiang inucap maka sarana imba. Imba sané nyihnayang, ring sajeroning ngaripta reriptaan sastra, boya anak lanang kémanten sané mabuat. Anak istri taler.

Yén ring sajeroning Sastra Indonésia modéren sapunika kawéntenané, sapunapi sastra Bali modérené? Wénten pangawi wadu sastra Bali modéren napi nénten?

Sadurung tiang nyambat, pacang telatarang tiang akidik indik pangawi wadu sastra Bali modérené sané lintang. Sapuniki. Warsa 1972 wénten swayembara ngripta sastra klasik miwah sastra Bali modéren. Ring sajeroning sastra Bali modéren wénten pangawi wadu sané polih juara. Dané maparab I Gusti Ayu Ngurah Murtini. Sajak danéné mamurda Tirta Gangga.

Angob tiang maca sajak Tirta Ganggané punika. Siosan ring becik, sajaké puniki malintihan nyritayang taman Tirta Ganggané antuk kruna lan lengkara sané yukti-yukti kapilih. Kapilih antuk sang ngawi. Akidik nénten wénten kejil. Tur, akedik nénten wénten kruna miwah lengkara sané ngawinang sajaké puniki céda.

Nyabran usan mamaca, setata tiang mapinunas, dumadak sang ngawi sajak Tirta Ganggané punika nglanturang ngripta sajak Bali modéren malih. Sakéwanten pinunas tiangé punika wantah dados pinunas sané nénten kadagingan

Galahé mamargi. Kasuén-suén, diastun kapah-kapah, koran Bali Post Mingguné ngwedarang sajak Bali modéren. Pangawi wadu sané ngaripta sajak duk punika: IA Wahyuni. Ri sampuné nglintang warsa 2000, ida nénten lantur ngripta.

Antuk kawéntenané inucap, tiang ngindayangin nebag. Kapertama, manawi I Gusti Ayu Ngurah Murtini miwah IA Wahyuni, nénten madue galah malih ngripta. Ri antukan kawéntenané pinaka anak istri sayan rémban. Rémban ngamargiang dharma stri. Taler rémban ngrereh pangupa jiwa miwah rémban pinaka ibu ngemban oka. Kaping kalih, manawi, kabanda antuk ijek makarya, leleh anggané ten kadi. Antuk lelehé ten kadi, nénten mrasidayang ngripta kakawian malih.

Sapunapi mangkin? Sané mangkin ton tiang pangawi wadu sastra Bali modérené sayan ngakéhang. Sios ring ragan luhé, wénten : AA Sagung Mas Ruscitadéwi, Kadék Widiasih, IGA Putu Mahindu Déwi Purbarini, Dwijayanthi, Dessy Savitri, Nopi Suardani, miwah pangawi wadu sastra Bali modérené siosan.

Sané mangkin kawéntenan pangawi wadu sastra Bali modérené masiosan ring kawéntenan duk I Gusti Ayu Ngurah Murtini miwah IA Wahyuni ngripta. Napi binané? Pinih riin aturang tiang, pangawi wadu sastra Bali modérené pageh lan kukuh ngripta. Kaping kalih, pangawi wadu Bali modérené mangkin wénten sampun ngwedarang pupulan. AA Sagung Mas Ruscitadéwi ngwedarang pupulan cerpén sané mamurda Luh Jalir. IGA Putu Mahindu Déwi Purbarini nawedarang pupulan sajak sané mamurda Taji. Kadék Widiasih ngwedarang pupulan sajak sané mamurda Gurit Pangawit.

Boya sumbar. Tiang mastikaang, pangawi wadu Bali modérené sayang sué, sayan ngakéhang. Nénten doh tiang ngrereh bukti. Sakéng ngebitang Bali Orti, ngéténg-ngéténg mabukti, pangawi wadu Bali modérené reriptaané sayan nglimbakang. Boya druén pangawi wadu siki utawi kekalih, lintangan ring punika. Samaliha, ring kalih sasihé sapisan, reriptaan pangawi wadu Bali modérené sané wawu kanten ngripta, kawedar ring Bali Orti. Diastun wawu ngaripta, reriptaané nyinayang sang ngawi sumeken pisan makarya reriptaan.

Kawéntenané inucap ngranayang tiang purun ngraos. Kapertama, yén nirgamayang pasar, sastra Bali modérené mangkin sayan ramé rauhin anak matumbasan. Kaping kalih, sastra Bali modérené, mangkin, kasumuyubin antuk pangawi lanang lan pangawi wadu. Pangawi sané sumeken tur kukuh ngripta. Ngaripta kakawian nenten madasar antuk nagingin iseng. Ngripta kakawian gumanti madasar antuk kayun ngetohang reriptaané ring paambiaran. Utaminné ring Bali Orti. Kaping tiga, ring sejeroning sastra Bali modéren sampun wénten régenerasi. Mabukti, sastra Bali modérené mangkin, nénten karipta antuk pangawi sané mayusa petang dasa tiban lintang kémanten. Karipta taler antuk pangawi sane mayusa kirangan ring petang dasa tiban. Sané ngangobin, karipta antuk pangawi sané kantun malajah ring SMA. Parab pangawiné punika Déssy Savitri.

Wéntené régenerasi puniki, ngranayang tiang ten malih nyeh. Nyeh yéning sastra Bali modérené sayan sué ten wénten ngripta. Ri antukan ten wénten ngripta sastra Bali modérené sayan sué sayan nguredang. Kasuén-suén ical. Yukti, wéntené régenerasi puniki, ngranayang tiang ten malih nyeh ring sané kadi aturang tiang inucap.

IDK Raka Kusuma
sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=17515

Awak Abungkul Keneh Asibak

Wénten satua indik jlema asibak. Awakné yakti wantah asibak. Terasné asibak, boongné, tangkahné, basangné, bangkiangné asibak. Réh samian asibak, limané besik, batisné besik, matané besik, kupingné besik. Adan jlema punika matiosan manut genah sané ngadanin. Wénten ngadanin I Sibakan, wénten ngadanin I Sigir.

Saking dumun nyantos mangkinan, durung wénten kapanggihin jlema mawak sakadi punika. Réh punika purun titiang nguningan, jlema sakadi punika wantah wénten ring satua. Manut ring satuanyané, jlema asibak punika kalékadang olih anak istri sané mojar ala tur nunggingang jitné karep Betara Surya. Ipun pedih réh padi sané jemuhné sué nénten tuh, santukan Suryané maengkeb-engkeban ring ungkur gulem. Anak istri punika raris kasapa olih Betara Surya lakar beling tan parabi, nglekadang panak muani asibak. Sakadi punika wit satuané.

Satuané mamargi nuturang pajalan jatma asibak punika ngrereh Betara Surya nunas panglukatan mangda dados manusa abungkul. Pajalanné kalintang kéweh sakéwanten dané pageh. Ageng gegodané ageng yasané. Yadiastun awakné asibak, manahné jengkep abungkul. Satuané puput, ri kala ipun matemu sareng Betara Surya, tur polih panglukatan manjus ring 33 pancoran ngawit saking pancoran paling kauh terus ngangin-nganginang. Satuané maimbuh bedik, jatma bungkul punika mawali mulih matemu sareng méméné lantas ngantén. Boya sareng méméné ngantén, sakéwanten sareng anak bajang jegeg makétég-kétégan.

Manut baos kadi mangkin, satua punika puput happy ending. Suksmané, makejang anaké lekad cara jlema asibak. Awakné sané asibak punika anggén jalaran utawi titi nuju genah Betara Siwa. Jlemané dados abungkul yéning sampun matemu tur polih panugrahan Betara Siwa. 33 akéhné déwa sané nglukat jlema asibak punika dados abungkul. Maka 33 déwa punika, wilangané sakadi puniki: 12 Déwa Aditya, 8 Déwa Wasu (pangiring Indra), 11 Déwa Rudra (Ékadasa Rudra), 2 Déwa Aswin.

Yaktiké makejang anaké cara jlema asibak? Yakti kénten yakti rarisang soang-soang ngwastanin. Alon-alon yén ngrereh pamatut ring satua. Santukan satua punika wantah pratiwimba. Iwang antuk ngwacén, iwang antuk manampi. Ring satua di ajeng, jlema punika mawak asibak, nanging kenehné jangkep abungkul, mawinan prasida matemu sareng Betara Siwa. Yén upami balikang kawéntenanné, awakné jangkep abungbul nanging kenehné asibak, minab doh paran jagi matemu sareng Betara Siwa.

Malikang daging satua ingih punika silih sinuggil margi ri kala ngrereh suksman satuané punika. Pateh sakadi madingang keneh yén jagi mérés tur ngruruh padagingan keneh. Pateh sakadi anak majujuk duur telaga, mabading wayangan déwékné katon ring toyan telagané. Satua punika waluya pawayangan. Ring satua ketuturan jlema mawak asibak keneh abungkul, pawayangané ring sekala sadina-dina jlema mawak abugkul keneh asibak.

Keneh asibak boya iwang, réh sakadi punika bekel palekadan. Keneh asibak punika anggén titi nuju “genah” Betara Siwa mangda polih panugrahan keneh sané asibak punika dados abungkul. Genah Betara Siwa taler kocap ring selagan manah sané kalintang suksma. Yén awak abungkul keneh abungkul punika kocap silih sinunggil cihnan manusa-jati. IBM. Dharma Palguna

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=17513

I Cicing Gudig (1)

Olih W. Suardiana

Kacrita ada tutur-tuturan satua I Cicing Gudig. I Cicing Gudig, buka adanné berag tégrés tur késkés gudig. Asing solahanga, yadiastun tuah mlispisin sisan-sisan nasi di tékoré, ada dogén koné anak ngesékang wiadin pét lacuran nasibné kanti ia kena lantig. Ento ké makrana sai-sai koné ia maselselan, nyelselang buat kalacurané tumbuh dadi cicing makejang anaké tuara ngiyengin. Di kénkéné nujuang i buyung mataluh di tatunné, bengu malekag koné ambunné I Cicing Gudig. Yan suba kakéto, asing anaké impasina makejang nekep cunguh krana tusing nyidaang ngadek bonné.

Sedek dina anu, I Cicing Guding mlispisin di pekené. Ada koné anak sedeng madaar di dagang nasiné, ento lantas nengnenga menék tuun kanti telah baana nolih tur meték ukudan anaké ané sedeng madaar ento. Sambilanga bengong, dadi pesu kenehné I Cicing Gudig ané boya-boya, “Yan pét padé i déwék dadi manusa buka anaké ténénan, kénkén ya legan kenehé ngamah, mabé soroh ané melah-melah. Ngamah masi di tongosé ané bresih tur matatakan tekor. Yan i déwék begbeg ngantosang ngalih sisan-sisanné dogén. Ah, do ento sebetanga, kéné baan malaksana, nyanan petengé lakar mabakti ka Pura Dalem, mapinunas tekén Betari Durga apang dadi manusa.” Kéto pangaptinné I Cicing Guding sambilanga nlektekang anaké ané sedek madaar kanti ngetél koné paesné ka tanahé.

Gelisang crita, suba peteng, mabakti koné lantas I Cicing Gudig di Pura Dalem. Dadi medal laut Ida Betari Durga tur ngandika tekén I Cicing Gudig, “Ih, Iba Cicing Gudig, dadi iba ngacep Manira, apa lakar tunasang Cai tekéning Manira?” Mara kéto pangandikan Ida Betari Durga lantas I Cicing Gudig matur:

“Inggih nawegang titiang ping banget ring bukpadan ratu Betari sesuhunan titiang, ampurayang padéwékan titiang duaning ageng pinunas titiang ring Cokor I Ratu. Mungguing pinunas titiang, yéning paduka Betari lédang, titiang mapinunas mangda prasida titiang dados manusa!”

Mirengang pinunasnyané buka kéto, dadi kalugra koné pinunasné I Cicing Gudig tur prajani ia masalin rupa dadi jlema. Méméh tan ambat-ambat koné liang kenehné ia krana suba bisa dadi jlema. Déning I Cicing Gudig tusing bisa ngalih gaé, yadiapin suba dadi jlema, dadi tusing pati koné ia ngamah. Mara-marané ngamah ulian maan mamaling. Wiréh buka kéto undukné, pepes koné ia katara mamaling. Krana tusing bisa ngabetang déwék cara kamanusan, dadi kéweh koné I Cicing Guding ngaba déwék, kadirasa ngalih amah tusing prasida baana. Lantas, buin koné ia mabakti ka Pura Dalem. Gelisin crita, buin koné medal Ida Betara Durga tur ngandika tekén I Cicing Gudig, “Ih, iba Cicing Gudig, ngénkén dadi buin iba mai?”

Matur I Cicing Gudig, “Inggih Ratu Betari, titiang nénten ja némbérang pasuécan Paduka Betari sampun lédang ngeséhin rupan titiangé. Sakéwanten banget pinunas titiang ring Cokor I Ratu duaning titiang nénten pisan demen dados manusa panjak kadi puniki. Yén Paduka Betari lédang, titiang mapinunas mangda prasida dados Patih.” Mulan nasib I Cicing Gudig nemu bagia, dadi mara kéto pinunasnyané tekén Ida Betari Durga dadi buin koné kalugrain pinunasné.

Sasubanné I Cicing Gudig dadi patih, dadi nemu gelang pesan koné ia krana nujuang pesan dugasé ia mapinunas, Ida Sang Prabu nedeng ngrereh patih buin adiri. Dadi, jani I Cicing Guding suba katrima dadi patih di puri, ngabih linggih Ida Anaké Agung. Peteng lemah ia ada di puri tusing taén maan malali-lali buka ia nu dadi cicing. Di kénkéné, kadirasa ngesopin bibihné nasi tuara maan madabdaban krana Ida Anaké Agung liu pesan nekaang panangkilan. Ento makrana I Cicing Gudig yadiastun suba dadi patih masi nu koné berag ukudanné.

Kamulan mula cicing, yadiapin suba masalin goba, masi tusing bisa ngaba papineh cara manusa. Dadi, nu koné momo angkarané jalananga tekén I Cicing Gudig. Buin koné kenehné limbak, apanga nyidaang nincapang tegak ngalih ané tegehan.

“Beh, kéweh pesan i déwék dadi Pepatih buka kéné, tusing maan ngénkén-ngénkén, begbeg busan-busan kandikayang tangkil ka puri. Yan i déwék dadi Anak Agung, kénkén ya legan nyeté nundén-nundén nuding tujuh dogén” Kéto kenehné I Cicing Gudig padidian.

“Jani kénkén baan malaksana apanga i déwék nyidaang ja nyujuh tongosé baduur ento, dadi raja, ngwasa-wasi jagat, ngelah panjak lan para pepatih liu. Buina, ané sanget dotang i déwék sinah suba para dayang-dayangé ané jegég-jegég lakar ngayahin i déwék, mimih, legan kenehé,” kéto acepanné I Cicing Guding sambilanga bengong di balé pasandekanné (Masambung).


sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=17514

Jackris

IBW Widiasa Kenitén

Jack saking Amérika. Sampun sué ngantén sareng Dayu Riris. Jack tresna pisan sareng Dayu Riris. Ipun mangda kakaukin Jackris. Perusahanné taler kawastanin PT Jackris. Sentanan ipun kakalih samaliha muani-muani. Jack dumun nénten kawirenga ring anak luh. Mawit saking patemon sareng Dayu Riris metu manah ipuné jagi masomah. Petemon sang kalih tatkala Dayu Riris makarya ring hotél Bali Déwata. I Jack nginep irika. Dayu Riris dados waitris.

Dumun Dayu Riris nénten pati rungu ring anak lanang. Kocap ajinné nénten ngicénin marabian. Wantah sareng sameton tunggal wangsa wau kadadosang. Satunggil wénten sané jagi ngrereh sami nénten cumpuina. Sapunapi nawi, raris macepol pikayunané sareng I Jack. Jatma saking Amérika punika.

I Jack demen pisan. Ipun taler demen ring anak Bali. Taler mautsaha mangda dados anak Bali. Ipun nyak magentos agama. Dumun nénten magama Hindu. Sané mangkin sampun Hindu.

Ring Bali taler ngarya sanggah kawitan. Ipun sareng mabanjar. Pianak ipuné kawastanin I Gedé Jack Rangga Purnama. Sané alitan kawastanin I Madé Jack Rara Pramana. Pangawak ipuné sami ngambil Dayu Riris. Wantah cunguhné sareng kulitné manten ngambilin I Jack. I Jack gumantiné treh Négro. Pianak ipuné dados selem-selem manis. Saking alit sampun urukanga mangda midep sareng basa Bali. Taler sarenganga ring sakaa truna-truni. Mawinan uning ring tatatiti dados jatma Bali. Malih midep pisan ngenahang déwék

Dayu Riris durung taler purun ka gria. I Rangga sareng I Rara manten sering ka gria. Antuk seringé ka gria, raris ajin Dayu Riris kadi madalem okané. Mapawilangan ida, “Mula ditu mirib karmanné I Riris suba tambakin masi tusing nyidayang. Buina i déwék suba sayan tua. Buin ajebos dogén lakar ngalahin gumi. Apa lantas gunané mati ngaba keneh gedeg.”

Mawit saking i rika raris Dayu Riris icénina ka gria. Kénak pisan pikayunané Dayu Riris. Saking dumun ngapti-ngapti mangda mrasidayang tangkil ring ajiné sarwi nunas pangampura.

Sané nénten demen pasemetonan ajiné. Sami nyemsemang santukan dumun krura menggahné. Sarwi madaging nyampatang sadawegné Dayu Riris ngantén. Katakénin ajiné Dayu Riris.

“Bli kénkén gumanti pikayunan Bliné? Dumun Bli sané nombayang I Riris ka gria. Sané mangkin dados icénin Bli? Néntén lek dados anak mitia wacana? Minab santukan I Jack sareng I Riris sampun dados anak sugih? Bli sampun ulap ring kasugihan. Kantos lali sané kanikayang. Tiang miragiang manten lek. Dados Bli sané ngamedalang nénten nué érang?”

Kaplegan ajinné Dayu Riris. Nénten narka jagi polih pangandika sakadi sapunika. “Beneh pesan cara munyin adiné pada. Bli suba mitia wacana. Bli lek tekén awak bliné padidi.”

“Wantah nué érang ngujang icénin I Riris mriki?”

“Bli suba tua. Bli buin jebos dogén nongos di guminé. Bli ngidih pangampura tekén adi ajak makejang.”



“Yan ring déwék titiangé nénten sapunapi ring anaké tiosan. Titiang kemad. Ipun ngaturang wau anak sugih ngambil dados ka gria. Yan anak tiwas, janten nénten dados. Punika sané jengahang titiang.”

“Sakadi nénten nué mua rasaang déwék titiangé. Becikan sampun titiang usan masumbahan. Usan masidikara sareng Bli. Titiang nénten demen ring anak sané mitia wacana.”

“Bli ngidih tekén adi pada ajak makejang. Eda bli matianga saenu bliné urip. Lakar tekepin bli muan bliné tekén nyama brayané. Depang suba bli sambatanga tusing antes kagugu. Depang bli orahanga jelé.”

Dayu Riris nangis sigsigan. Nénten narka jagi benyah pasemetonanné mawit saking meledé ka gria. Éling ring ajiné. Tresna asih ring ajiné

“Aji, titiang sané ngencelin griané puniki. Titiang nénten malih jagi ka gria. Wantah icénin aji sareng sami. Benggayang titiang sané ngremba ajin titiangé. Titiang uning puniki pinunas sané pinih abota.”

“Péh Riris, gedé pesan keneh Nyainé. Mirib baan iba dadi jlema sugih sangkan buka kené ngaba keneh?”

“Nénten Ratu sareng sami. Nénten pisan. Mangda polih titiang ngayahin ajin titiangé. Sapasira malih sané ngresepang ajin titiangé. Biang titiangé sampun nénten kantun. Wantah titiang manten sané kantun. ”

“Aji sukserah tekén ajin Ririsé. Kija ja suba kenehné. Depang dogén."

“Wantah sapunika lungsur titiang.”

Ida Bagus Murdha iringa sareng Dayu Riris. Ida Bagus Murdha érang pisan ring Ida Bagus Wibawa taler ring pasemetonané. Ida sampun uning wénten sané jagi rereha gumanti tetamian idané sané katah.

Sayan sué sayan sungsut. Sayan nénten becik pikayunan Ida Bagus Murdhané raris séda. Aturanga sareng Dayu Riris ring pasemetonané. Nénten wénten sané nyak ngambil. Nénten kaangkenin sameton malih.

“Dadi buin matur ka gria. I pidan kadén Riris nagih? I Murdha suba suud masumbahan apabuin masidikara. Ia suba tusing gelah gria buin. Eda ngaba baberekan ka gria. Ngaba bangké ka gria. Iba suba merekin gria.”

“Ratu wantah sapunika ajin titiange jagi krématorium manten. Mangda dangan antuk titiang ngwilangin.”

“Riris dogén ngelah itungané ento. Kénkénang suba lautang. Kija aba dadi."

“Ampura dumun, kocap ajin titiangé nué tetamian?”

“Jlema putung. Tusing antes maan tetamian. Suba kabagi-bagi.”

“Ooooo, sapunika. Yan tetamianné dados bagi. Wantah layoné nénten dados bakta ka gria?”

“Péh, liunan peta Nyai Riris. Magedi Nyai uli dini. Suba med ningalin goban nyainé.” Ida Bagus Wibawa menggahé krura pisan.

“Titiang mapamit.”

Layonné Ida Bagus Murdha kakrématorium. Sami mamargi antar. Yadiastun nénten kaangkenin antuk pasemetonané. Taler puput pula-pali pertiwaanné.

“Aji, ampurayang kaiwangan titiangé. Mawit saking pamargin titiangé , aji kantos nénten kaplebonang antuk semeton ajiné. Saking i riki titiang nunas pangampura.”



I Jack sakadi nénten ngega ring pikayunan sameton Ida Bagus Murdhané. Ipun ngasih-ngasihin Dayu Riris. Ipun sakadi makleteg mewéh dados anak Bali.

Sayan sué sayan mecikang manten perusahaan Jackris-é. Sayan katah anaké makarya i rika.

Wénten Dayu Mirah pasénganné. Oka mingkalih Ida Bagus Murdhané. Ida dumun ngranjing ring Bandung. Saking alit magenah i rika ring Bandung. Arang ka Bali. Arang uning pasametonan. Sampuné puput ngranjing mapikayun makarya ring Bali.

Sedeng becika PT Jackrisé ngrereh karyawan. Ida ngindayangin nglamar i rika. Antuk arang pisan uning ring Bali. Ida Bagus Wibawa aturina nyarengin. Katah pisan sané nglamar. Kantos ngantré. Raris direktris PT Jackrisé ngumumang mangda panglangmaré makumpul. Ida Bagus Wibawa tengkejut. Santukan sané ngumumang punika Dayu Riris. Ida ngamel tangan okané saha maid.

“ Dayu, eda nglamar gaé dini ! ”

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=17512

Wariga

Olih I Madé Sujaya

Gumanti patut pisan i raga pinaka krama Bali mangkin puniki ngaturang angayubagya duaning sampun nami indik sastra wariga. Duaning, sastra wariga nénten ja ngicén uger-uger indik padéwasan pacang ngamargiang upacara, sakéwanten taler ngajahin i raga sareng sami mangda nénten ngutang-utang galah duaning galah wantah sané pinih mautama ring jagaté.

Yan telebin malih, sastra wariga wantah pinaka pakaryan mautama pisan saking para panglingsir i raga inguni. Yadiastun sastra wariga ring Bali kabaos rauh saking Jawi, sakéwanten kawéntenan wariga ring Bali gumanti mabinayan pisan. Kahanan wariga ring Bali nganutin kawéntenan palemahan, pawongan, lan parahyangan.

Nika nyihnayang, para panglingsiré dumun nénten ja nerima kémanten napi sané rauh saking dura Bali. Budaya sané kabaos becik ring dura Bali kasanggra turmaning kaadungang sareng kawéntenan jagat Baliné.

Sané patut katelebin indik kaluwihan sastra warigané ngicén panarka indik sasmitan jagaté. Sayuwakti, mangkin sayan-sayan makéh krama Baliné sané sakadi nyampahang wariga punika. Abaos, sastra wariga wantah satua kémanten, sampun nénten anut ring panglimbak jagaté turmaning nénten ilmiah.

Sakéwanten, makudang-kudang penelitian sané kamargiang oleih para sujanané ring Bali–asapunika taler sujana saking dura ali ngantos dura negara—maosang indik kaluwihan sastra wariga punika. Napi sané kasurat ring sastra wariga punika gumanti kadasarin antuk wiwéka utawi logika sakadi baos mangkiné.

Duaning asapunika, ngantos mangkin kawéntenan sastra warigané ring Bali kantun ajeg. Boya ja sangkaning wariga punika kapikukuhang antuk pamargi sastra agamané ring Bali, taler sangkaning kawéntenan sastra warigané anut ring kawéntenan jagaté.

Sakadi sampun aturang titiang ring ajeng, wariga punika wantah ngicén uger-uger, paajah-ajah mangda i raga satata éling ring sang maraga kala utawi galah punika. Yaning i raga nénten uning ring kasuksman kala punika sinah i raga nénten pacang mrasidayang nyanggra kauripané puniki. Sakadi baos mangkiné, galah pinaka jinah, galah punika sane kuasa. Nénten wénten sané nénten kakuasayang antuk galah.

Minab i raga sareng sami sampun uning ring katatwan Sang Kumara sané kuber olih Sang Kala. Nika nyihnayang sang meraga jatma (kumara) setata pacang kauber antuk galah. Ring dija ja, duk kapan ja.

Wariga ngicén i raga gegemelan asapunapi antuk mangda nénten ngantos katadah olih Sang Kala. Kabaos wariga punika wantah ketus saking kruna weruh ring raga, utawi uning ring sajeroning angga soang-soang. Wénten taler sané maosang wariga punika metu saking kruna warah ring raga utawi ngicén pawarah-warah, piteket-piteket majeng i raga sareng sami.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=15326

“Arak” Tetabuhan Manusa Napi Butakala?

Olih Bagus Arya Kusuma

Tan kapineh ring manah, napi sujatiné sané dados tetujon akéh jatma sané seneng nginum arak ngantos gelem raris padem. Arak sané ketah kaanggé tetabuhan ri kala nombok butakala mangda nénten ngrebeda. Mangkin masilur dados inum-inuman manusa sané ngawinang punyah tur rusuh. Niki cihna guminé nungkalik yéning akéh manusa matingkah sakadi butakala.

Sedih karasayang ngwacén berita ring koran, nglangkung 50 diri sameton sané dados korban miras-arak oplosan tur sané padem sampun ngantos 20 diri. Uripé sakadi tanpa arti nglesat kapaksa ninggal angga santukan nginum arak oplosan. Tetujon idup nebus dosa karmané pegat tuah asapunika, ten wénten malih satua naur utang sekalané. Sakadi tan kapok-kapok, sampun sering kapireng akéh sané dados korban santukan mamunyah, napimalih arak punika kacampur antuk racun sakadi ubad legu, potas, spritus utawi srana upas lianan sinah mranén makarya padem.

Niki santukan belog napi ajum? Nénten ja para yowana kémanten korban dané, wénten taler sané sampun lingsir tur anak istri. Kénten taler yéning kacingak daérah kejadian punika nénten ja ring kota kémanten nanging sampun wénten kantos ring désa-désa. Berita sakadi puniki ngicén gambaran yéning pamargin arak puniki sampun nyelusup doh ring masyarakat. Pemerintah lan masyarakat patut waspada nyeliksik kawéntenan pamargin miras-arak sané tanpa ijin mangda nénten makarya biuta napimalih korban jiwa.

Tingkah polah kulawarga sané lempas, ngulurin indria patut taler polih uratian sané seken. Akéhan para yowana sané menek kelih élah keni pengaruh timpal utawi lingkungannyané santukan nénten madué karakter sané andel. Karakter nénten prasida kawentuk akesiaban, nika tuah prosés sané mamargi doh daweg alit kantos mangkin. Nika mawinan program-program paplajahan budi pekerti patut polih genah sané utama. Mangkin akéh sekolah utawi para rerama nuntut pianak dané mangda polih nilai ageng ring paplajahan nanging ten akéh sané rungu ngiwasin lan ngwangun karakter becik pianaknyané.

Indik ketegasan, sering pamerintah kacingak gegeson setata lambat ngambil tindakan, disampuné wénten kabrebehan wau magrudugan paling, saling pelihang saling tuding. Utsaha warung miras tur pabriknyane akéh mabrarakan, wénten sané sampun madué ijin akéh taler sané tén madué. I riki pemerintah patut tegas nindak sané nglanggar aturan tur ngicén sanksi mangda nénten kadung tuman makarya utsaha sané prasida ngrugiang masyarakat. Sampunang sangkaning mamanah gelis ngamolihang hasil nanging pamuputné matemahan wisia sané jagi rauh.

Pembangunan ring Bali sapatutné madasar antuk parindikan sosio-cultural lan religiusitas masyarakat mangda adung dados Pulau Dewata-Pulau Seribu Pura. Sampunang ngwangun nganggoang kita, ngundang invéstor sané nénten manut ring tata-titi i riki. Pabrik miras jakti ngicén keuntungan akéh, nanging ngwangun ring Bali wénten dasar Catur Purusa Arta; inggih punika Darma, Arta, Kama, Moksa. Darmané patut kautamayang ngwangun nganggé sumber sané satwika, boya ja nguber PAD nanging tan éling ring darmané.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=15325

Ngulatiang-nguratiang Kasucian

IBW Widiasa Kenitén


Rahina suci ring agama Hindu wénten manut wuku, wénten manut sasih, wénten purnama lan tilem. Rahina-rahina suci pinaka pakéling mangda subakti maring Sanghyang Widhi. Pikayunan subhakti, éling ring Sanghyang Widhi ngulati-urati mangda setata suci. Ngimpasin pamargi sané mikobetin angga utawi anak lian.

Kawéntanan rahina suci ring agama Hindu mabuat pisan. Sang éling ring rahina suci pacang setata mrasidayang nguripang pikayunan suci. Pikayunan suci patut limbakang wengi rahina. Manresti ka mercapada gumanti jagi ngrereh sané mawasta suci. Rahhia suci pinaka bantang nganampekang pikayunan suci maring Mahasuci. Sapunika Dra. Ni Madé Sri Arwati, M.Si., ngripta ring Geguritan Rahina Suci Hindu.

Ring Geguritan puniki, madaging upakara-upakara sané patut aturang ri kalaning rahina suciné rauh. Tios malih katah pisan madaging pratiwimba taler kasuksman rahina-rahina suci Hindu. Uning kasuksman rahina suci pacang ngwetuang rasa astiti bakti maring Sanghyang Widhi.

Sakadi ring Tumpek Warigané gumanti ngawit nyanggra rahina Galungan. Pawatekan Sanghyang Sangkara. Sanghyang Sangkara pinaka déwaning entik-entikan, sarwa taru, palabungkah, palagantung. Yan imbayang kadi mangkin patut pisan tulénga ring wit taru. Santukan Wit taru ngicénin rasa tis. Wit taru arang panesé metu. Sering kaucap pamanasan global:

Phalan entikan punika/ banget pisan manulungin/ sarwa muripé ring jagat/ kanggén sandang pangan kinum/ taler sarana lianan/ mangubhakti/ ngamargiang upacara// (Ginada 4, kaca 22).

Malih selaé rahinané rauh rahina Galungan. Galungan pinaka tuntunging rahina suci. Santukan i rika nyihnayang mapikolih napi nénten ngamargiang darmané. Wantah nénten, adarma sané mamurti. Silih tunggil anggén geguat mapikolih napi nénten, wantah ri kala ngamargiang galungané nué rasa bagia maurip. Wantah nénten kabanda antuk sang kala tiga:

Mayasin pénjor punika/ rauh né lengkong sujati/ mangda adung maka samian/ sané jegjeg kapikukuh/ punika kasuksmannya/ sida molih/ Dharma ngaonang A-Dharma// (Ginada 5, kaca 29).

Sang manresti mangda nué taler kaweruhan. Kaweruhané anggén nuntun kauripané mangda setata rajeg, ngamel kadarman. Sang kabaos wruh wantah wikan ngepah pamargi sané patut taler sané nénten patut. Sanghyang Aji Saraswati patut uripang, linggayang ring manah, budi, cita. Sanghyang Aji Saraswati ngicénin kaweruhan wantah sang nglungsur gumanti jati-jati suci.

Saraswati kupacara/ nganem sasihé puniki/ maka déwan kaweruhan/ micayang tuntunan hurip/ ring sarwa muripé sami/ i manusa sané nglungsur/ ngalanturang mangda limbak/ ring sameton sareng sami/ mangda adung/ maring swadharmanya sowang// (Pupuh Sinom 1, kaca 65).

Kawéntenan rahina suci ring agama Hindu pinaka sarana ngincepang pamarginé subakti maring Sanghyang Widhi. Rasa bagia metu rikalaning rahina suci rauh. Galah becik ngulatiang-nguratiang pikayunan suci. Rahina suci ngukuhang pikayunan suci mecikang laksana utawi wacana.


sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=15324

Di Galeng Ngalih Galang

Ri kala kapetengan akéh anaké kema-mai ngalih Galang. Wénten sané nglanglang kalangwan ka segara-gunung. Sané tiosan ngasraya (nyraya) ka pura-pura sané doh-doh. Sané lianan wénten mekemit ring genahé sané sengkil tur tenget. Wénten malih sané nyilib-nyilib ngojog sétra wengi-wengi. Akéh malih utsaha anaké ngepungin galang kadi malaib labuh ngepung ané tusing tawang.

Nanging boya samian anaké seneng ngamargiang utsaha kadi punika ri kala ngrereh galang. Lian daging pekayunan, tios utsaha sané kamargiang. Lian “bebaktan” saking pelekadan, ten pateh margi sané kepanggihin. Punika mawinan ring pakraman raris wénten ucap di galengé ngalih galang. Galeng punika isin pedeman. Pedeman punika jumah. Jumah mateges ngoyong. Ngoyong punika ten malih kema-mai, utawi cutet nengil.

Tunggal atur, wénten margi utawi utsaha sané nénten pateh. Yén kanirgamayang, wénten sané ngindeng kadi kedis sesapi. Tungkalikannyané, wénten sané nengil di bada kadi sampi. Sesapi sané nambung ngiderin langit ten uning tanah punika baat. Sampi sané makipu di endut ten weruh langit nika ingan.

Lian pamargi, pateh tetujon. Nanging maka kalih buron punika ten ngeh déwékné ten weruh ring napi genah galangé. Ané ngadén ditu, majalan kema. Ané ngadén dini, nengil dogén. Sapunika taler manusané pateh sakadi buron (pashu) sané mategul antuk tali (pasha), ubuhan Betara Siwa (Pashupati).

Sira sané patut sira sané iwang, ten sida keuningin yén katilik wantah saking margi sané kaduluh. Ring tatwa kaucap, sira sané neked nika sané patut. Sira sané ten neked nika sané iwang. Margi sané ngranayang manusa maparek ring galang, nika kasengguh margi patut. Utsaha sané ngranayang manusa ngedoh-ngedohang saking galang, utawi ngancan meteng-metengan, kabaos margi iwang.

Réh punika, galang kapanggih boya sangkaning luas joh, boya sangkaning wantah pules di pedeman. Dados taler kaucap kadi puniki; galang punika boya sangkaning tapa-brata, taler boya sangkaning ten matapa ten mabrata. Boya sangkaning upakara bebantenan, taler boya sangkaning ten maupakara bebantenan. Raris, sangkaning napi galang punika? Manut pawarah tatwa, sangkaning utsaha tepet. Tepet punika sakadi angadu tungtung ing rwi (ngadu muncuk dui), utawi ngadu muncuk jaum, utawi ngatepang kabel listrik. Yén sampun tepet galang punika niscaya kapanggih. Yén ten tepet, tapa-brata lan upacara punika kasasar.

Dang Hyang Kamalanatha ring Kakawin Dharma Shunya majar, “ri pantara nikang rwa mungguha kita”, sané mateges di tengahan sané kekalih punika genahang idepé. Galang punika boya suarga, boya neraka. Réh suarga utawi neraka punika waluya tetegulan keneh, sakadi suka lawan duka.

Ujar tatwa, galang punika sane dados dasar iwang patut. Yén galang kapanggih nika patut. Yén peteng kapanggih nika iwang. Tatwa punika lian saking agama sané ngutamayang tata cara ri kala nilik iwang patut. Wénten tata cara sané kaiwangan olih dresta, wénten sané kapatutang. Punika mawinan sering kapanggih margi lan cara yadiastun kapatutang olih agama nanging ten tiba ring tetujon. Peteng mawali peteng. IBM Dharma Palguna

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaindex&kid=19&id=15323

Nyalanang Keneh

Olih I Madé Suwitra

Miragiang orti sané wénten ring koranné indik pratima sané ical, minab ja geginan anaké sané demen mamaling. Beneh masih yéning kenehang, geginan malingé tuah ja mamaling lonto, dengak-dengok kemu-mai ngantosang selah lan galah ané melah. Anaké sané demen mamaling anak tuah nyalanin kenehnyané, ulian baas kaliwat edotné nampi pipis liunan abedik. Sakadi anaké makarya ring pemerintahan, ring pasar lan wenten masih sané maburuh, makejang tuah nyalanin keneh, ngisinin kenehnyané apanga sida masih nyalanang idupé. Yéning maosang geginan, makéhan tuah kawéntenanné, kéto masih pakaryan. Sakadi sané baosang mangkin, anaké sané demen mamaling, tuah ngandelang isin basangé tekéning geginané ento. Yadiapin abedik, liunan, masih ja pateh bakatanga, tur masih ja pateh raosanga. Yéning nyalanin keneh, napi ja kenehanga sinah suba bakatanga, nanging di lacuré, ditu sinah suba nepukin baya lantas ngemasin mati. Genah anaké mamaling masih makéhan kawéntenané; sakadi orti ring koranné, genahnyane tuah ring pura. Ulian maan selah, jag sampun plaibanga pratimané ento.

Yéning saihang, uli ilu ngantos mangkin, minab malénan sekancan barangé sané sampun palinga laut adolanga di kadituan. Minab ja sampun telas sekancan pakaryané i riki ring Bali. Yéning makarya ring pemerintahan, luung tuah ja luung tepukin baan liunan krama Baliné mangkin. Nanging wénten masih jelekné, liunan mangkin anaké sané meled pisan makarya ring pemerintahan ngandelang sekayannyane anggén ngetohang, anggén malomba apanga sida katerima dados pagawai pemerintah, tusing pesan ja ulian ngandelang kawisésan. Yéning saihang tekéning anaké sané maburuh mondong, nyuun ring pasaré, mimih, malénan pesan nasibné. Tusing ja wénten anaké ento ngandelang kasugihannyané, tuah ja ngadokang kabisannyané dogén ulian baan baas liunan kakirangnyané; becik masih yéning jalanin santukan makejang pakaryanané ento wénten luungné taler masih wénten jelekné. Anaké sané geginané mamaling tusing masih ngidepang barang-barangé sané lakar palinge, tusing masih sanget ngitungang dija gén genahné, yadiapin ring pura, amongkén ja tengetnyané, sinah masih jalanina. Anaké sané mamaling ento tusing ja pelih paukudané, nanging geginané sané pelih lan keliru.

Sakadi raos I Cénk tekéning I Blonk ring wayang Cénk-Blongé, "ané keliru masih dadi benehang, yan suba pelih, mimih kewehné, tusing buin ngidang baan menahin". Tusing ja ulian majaga-jaga ring purané lantas bakat baan ngejuk ipun I Maling. I Maling anaka raosanga bebal bobabné, tusing ja ipun ngitungang karma sekala lan niskala sané minab lakar tampinin di kadituan; tusing ja ngitungang ané encén ané beneh, ané encén ané pelih, lan tusing masih ngitungang encén nyama encén tidong; anaké nyalanin geginan mamaling ulian énggal tepukina pipisé, énggal masih panelahnyané. Yadiapin magedong batu, yéning kenehné suba mamaling, jag sinah jalanina apanga misi masih payuk jakané di jumah. Tuah ja maling, ulian paling dados mamaling, sakadi baos I Wayan Fuddy-daddy, I Wayan, Madé, Nyoman, lan Ketut take something without permission without intending to return or pay for it.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17815

Mrana

Napiké saluwiring sané ngusak-asik ring guminé dados kasengguh mrana. Mungguing mranané punika mawit saking isin guminé sakadi entik-entikan, buron, saking sané pinih alit nénten pisan mrasidayang kacingak sané kewastanin virus baktéri ngantos sané ageng pisan. Lan manusané sané masolah kawon ngranayang sametoné lianan sengsara minabang titiang, taler dados kawastanin mrana. Ring aab guminé sakadi mangkin puniki mranané punika sayan-sayan nincap sané ngubek kawéntenan manusané ring guminé.

Mrana mawit saking entik-entikan inggih puniké sane kebaos kepasilan, oong, niki pacang ngranayang punyan-punyané sakadi pantun ring cariké, pisang, juuk, nyuh muah sané lianan ngranayang pamupune usak. Tan makolihang, pastika sametoné dados pamacul, petani pacang rugi tur sengsara. Mrana mawit saking buron muah gumatat-gumitat lianan naler akéh pisan, sané tan kacingakin sakadi kuman, virus sané paling anyaré wénten kabaos Flu Babi, Flu Burung sané kawiaktian ipun mawit saking dura negara doh pisan, panegara Meksico. Mranané punika menyebar mailehan ring guminé tur gelis pisan. Kabakta antuk para turisé lan anginé, sané pacang masesanjan ka panegara lianan sakadi Indonesia lan unteng tetujonné ka Bali. Mrana virus Flu Babine punika bahaya pisan yéning tan gelis katulungin manusané sané sampun enduk (lemah) tan pacang katulungin pastika padem. Sané mangkin puniki sampun wénten sametoné sané ngemasin padem ulian keni Flu Babi.

Sané ten kalah bahayané wantah mrana saking i manusa conton ipun rampok, maling, koruptor, sané pinih gres jatmané sané masolah kawon sakadi téroris sané sampun ngusakang gumin i ragane Indonésia. Térorisé puniki ngawinang i raga jejeh, sangsaya krana kawéntenan ipuné méweh pisan kakeniang. Sapunapi utsaha-utsaha sané kamargiang mangda mrana sané ngusakang guminé punika mrasidayang sayan-sayan rered ngantos ical.

Mrana sané ngusakang entik-entikané, sakadi pantun punyan woh-wohan kautsahayang olih para sametoné ngicalang kepasilan, cendawan (oong), mresihin cariké utawi ''majukut'' ngicalang padang di selag-selagan patunné lan nyemprot antuk ''pestisida'' yéning perlu pisan, ngicalang mrana balang sangit, bikul, kedis, muah sané lianan. Sameton petani mangda rajin lan urati ring carik lan abian ring tegal.

Mrana sané nénten mrasidayang kacingak sakadi kuman, virus. Manusané mangda yatna ring ragan ipuné soang-soang. Nyaga kebersihan utawi kebersihan tangan, nganggén masker (penutup hidung mulut). Sametoné sané sampun keni gelisang matamba, penting pisan mararéan makarya ajebos. Wewalungané minakadi céléng (bawi), ayam, bébék, muah kedis mangda kandang lan patongosané becik lan bersih, doh saking genah manusané utawi yéning mrasidayang kasuntik antuk vaksin. Patut kayatnain kawéntenang pencegahan patut sakadi bidang medis, maduluran antuk pemeriksaan, antuk alat canggih.

Mrana sané mawit saking manusané sakadi teroris, koruptor naler patut kayatnain pikobeté puniki ageng lan méweh pisan sampun akéh kerusakan wewangunan lan sametoné ngemasin padem sangkaning solah lan ulah sané kabaos mrana terorisé punika. Niki dané Pemerintah, ABRI, POLRI, tokoh-tokoh para sujanané mangda nyikiang raga mencegah lan menumpas parisolah térorisé puniki. Mawit saking pencatatan penduduk, pengamanan pelabuhan, bandara lan tempat penting, transportasi mangda setata katuréksa olih para patugasé napiké Bapak Polisi, Satpam, Pecalang muah sané lianan. Sistem RT/RW, Banjar, tempekan mangda sayaga lan disiplin tur peduli lingkungan. Katincapang sawewengkon désa, kecamatan, kabupatén, lan wewidangan provinsi. Nénten surud-surud yatna lan waspada ring mranané punika. Lianan ring punika mangda i ragé sareng sami taler nénten surud-surud astiti bakti ring Ida Sanghyang Widhi dumogi kaicén keselamatan tur karahayuan maring jagaté

Dr. Wayan Westa, Sp.KJ (K)

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17814

Korsi

IDK Raka Kusuma

Nyambat kruna korsi, marawat anak negak. Kéto mula. Wiréh korsi tongos anak negak. Yén sliksik, dija-dija jani ada korsi. Sing ada tongos ané marupa wewangunan ané matongosin sing misi korsi. Apang seken lan buktiang.

Di pumahan, di désa miwah di kota, korsinné lebihan tekén telung soroh. Lan petékin. Di kamar tamu, ada korsi sing abesik. Nanging asetél. Ané adané asetél liunné tetelu. Di kénkéné papat. Di kamar tongos madaar utawi ngajengang utawi ngrayunang, ada masi korsi. Ketah kadanin korsi nimpalin meja makan. Liunné? Lebihan tekén besik. Di tongos arék-aréké utawi anom-anomé malajah masi ada korsi. Sig krama désané ané sugihan apa buin sig krama kotané ada korsi buin abesik. Tongosné di arep mekané. Kategakin ri tatkala luh-luhé utawi istri-istriné mapayas. Ané kapah ada, korsi ané nimpalin méja matongosang di kamaré ané bekin rak utawi lemari misi buku. Dadi kéto? Mirib munduhang pipis lan munduhang sakancan arta-brana rasaanga gedéan pikenohné padaang munduhan buku.

Di sekolahan, korsiné lebihan tekén telung soroh ada. Jalan ketékin. Di kelasé ada korsi tongos muridé malajah. Di arep tongos muridé negak, ada korsi nimpalin méja tongos guruné negak miwah ngejang buku lan sarana ané anggona ngajahin. Di ruang guru, suang-suang guru macukuhang korsi. Di ruang tata usaha, ada masi korsi. Di gardu tongos satpamé majaga, ada masi korsi. Di ruang kepala sekolah ada korsi. Lénan tekén korsi ané tegakina, ada masi korsi tamu. Korsi ané tegakina tekén tamiuné ané nekain. Di arep méja kepala sekolahé ada korsi buin. Korsi ané tegakina tekén guru utawi pegawé miwah satpam sekolahé di nujuné ada orahanga.Yén padaang korsi murid, korsi guru, korsi pegawé tata usaha, korsi satpam tekén korsi kepala sekolahé ané encén luungan? Sanget nu luungan korsi kepala sekolahé. Apa ané ngranayang mirib mula kéto uli ilu. Yén sing kéto, mirib, mapan kepala sekolahé mimpin sekolahan, korsinné apang mabinaan. Apang lén. Tur apang luungan. Yén jelékan tekén korsi guru utawi korsi murid utawi korsi pegawé apa buin tekén korsi satpamé, mirib nyeh géngsiné ulung. Buina, dija perah pemimpin negakin korsi lapruk.

Di kantor kénkén? Jalan duluh uli betén. Di kantor kepala désa utawi lurah ada korsi kepala désa utawi korsi lurah. Ada korsi sékdés (sékretaris désa) utawi séklu (sékretaris lurah). Ada korsi kaur (kepala urusan). Ada korsi staf. Ada masi korsi kepala dusun. Di kantor camat, ada korsi camat. Ada korsi sékretaris wilayah kecamatan. Ada korsi kasi, kaur miwah ané lénan. Di kantor Bupati, ada korsi Bupati. Ada korsi wakil Bupati, ada korsi setda, ada korsi asistén, ada korsi kabag, ada korsi kasi, ada korsi kaur, ada korsi satpol PP, ada korsi staf.

Korsi-korsiné ané baduur ané pinih kéweh ngalih korsi bupati miwah wakil bupati. Kasambat kéweh, apang bakat tegakin, merluang prabéa gedé. Merluang parté politik pinaka kendaraan. Merluang tim suksés ané gipih lan gupuh kema-mai. Merluang juru kampanyé ané dueg ngitukang layah. Tur ané bani lan juari mesuang raos. Kéto masi ané sing ngelah lek nang abedik.

Yén korsi bupati, kéweh ngalih. Kénkén korsi wali kotané? Sera panggang sera tunu, patuh bonné. Tai mising tai méncrét, patuh éncéhné. Patuh bengunné. Artinné, merluang prabéa. Merluang parté politik pinaka kendaraan. Merluang tim suksés. Merluang juru kampanyé.

Korsi gubernuré, kénkén? Kéwehan ngalih padaang korsi bupati utawi korsi wali kota. Korsi présidéné kénkén? Kéwehan ngalih padaang ngalih korsi gubernuré. Tongos kéwehné dija? Tongos kéwehné, sing lén, sig kruna ané mamunyi prabéa. Yén sing ngelah pis aoméh, da cager lakar nyidaang negakin korsi gubernur apa buin korsi présidén.

Men, yén korsi DPR-é? Satondén ngraosang kéwehné ngalih korsi DPR jalan carca malu soroh korsiné ditu. Apang da buka ngraosang korsi wali kota, gubernur tekén présidéné baduur. Ileh ngraosang kéweh ngalih korsinné, engsap tekén ngraosang soroh korsinné.

Soroh korsiné di kantor DPR lebihan tekén telu. Ada korsi ketua. Ada korsi wakil. Korsi wakilé, lebihan tekén abesik. Ada korsi fraksi. Ada korsi anggota. Ada korsi sékretaris déwan. Ada korsi bendaharawan. Ada korsi pegawé.

Lantas kénkén kéwehné ngalih DPR? Patuh, merluang prabéa. Merluang tim suksés. Merluang parté politik. Binané abedik padaang bupati, wali kota, gubernur miwah présidén. Di subané dadi bupati, wali kota, gubernur miwah dadi présidén janji ané akuanga abedik rakyaté ané nagih. Di subané dadi anggota DPR liu rakyaté nagih janji. Lénan tekén liu, sesai janji ané akuang tagiha.

Sing nyalahang, yén ada anggota DPR bungeng. Bungeng ngenehin, kénkén carané mayah janji. Sing nyalahang masi, yén ada anggota DPR mapi-mapi engsap tekén janji ané taén sambata. Ané ngranaang, baan liunné majanji.

Yén kéné unduké (da sambata korsiné jumah) makejang korsiné yén alih merluang prabéa? Yén sakancan korsi ané nekaang pipis yén tegakin, manut buktiné baduur, pastika pesan. Yén kéto korsi apa yén alih sing merluang prabéa? Takonin padangé ané ngapirpir sirsir angin.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17813

I Cicing Gudig (2)

Olih W. Suardiana

Tuah ja mulan buron, tuara ngelah pangunadika ia I Cicing Gudig, suba maan dadi patih, jani buin koné melénan kenehné, apanga maan ia dari Anak Agung. Wiréh buka kéto, petengné, buin koné ia mabakti ka Pura Dalem, mapinunas apang dadi Anak Agung. Ida Betari Durga lugra, lantas patuh pesan koné gobané I Cicing Gudig tekén warnan Ida Sang Prabu.

Kacrita sedek Ida Sang Prabu lunga maboros ka alasé, macelig lantas I Cicing Gudig ka puri. Déning patuh goban I Cicing Gudigé tekén warnan Ida Sang Prabu, dadi kasengguh Ida Sang Prabu koné ia baan para Patih muah tekén prayogiané ané lén-lénan. Mara I Cicing Gudig nylieg di natar puriné, ditu matur I Patih saha bakti, “Titiang mamitang lugra Ratu Sang Prabu, napi mawinan dados Cokor I Ratu paragayan tulak saking paburuan? Para panjak iringan I Ratu anak dija”

Masaut I Cicing Gudig enteg sebeng, “Kéné, Patih, mawanan nira tulak padidian, saking nira ngiringang sabdan Betara. Wiréh tan kalugra nira malaksana mamati-mati. Kandikayang lantas nira tulak. To juru borosé muah baudandané ané ngiringang ada pinunasné kapining nira, makejang tusing ngiring mantuk krana suba kadung ngenanang jeet muah jebagan. Nira nglugrain, mawanan tan pairingan nira mulih.” Kéto pasautné I Cicing Gudig. Mara kéto sangkéné I Cicing Gudig, dadi I Patih muah panjaké ané lén-lénan tusing liu baos jeg makejang ngugu raosné I Cicing Gudig.

Kacrita, disubanné dadi ratu, sai-sai koné I Cicing Gudig maan ngundukang anak maprakara. Réh ia tuara nawang lud, makejang koné prakaran anaké tuara maunduk baana ngurusang; ané patut menang kalahanga, ané patut kalah menanganga. Ento mawanan kaupet lantas I Cicing Gudig dadi Agung. Mara liu maan upetan, dadi buin ia ngelah keneh melénan, “Béh, kéweh pesan i déwék dadi Agung, sawai-wai ngencanin anak maprakara dogén. Yan i déwék okan anak Agung, kénkén ya demené, kema mai malali iringang parekan, di kénkéné magandong. Buina, tusing pesan ngitungang apan-apan, sajawaning ngamah tekén malali dogén.”

Suud mapineh buka kéto, dadi nyanan petengné, buin lantas I Cicing Gudig mabakti ka Pura Dalem, mapinunas apang dadi okan anak Agung. Patuh cara pinunasné ané suba-suba, Ida Betari Durga masih ngalugrain I Cicing Gudig. Disubanné maan panugrahan, dadi nyak patuh sajaan koné goban I Cicing Gudigé ngajak warnan Radén Mantri, okan Ida Anaké Agung.

Buin mani semenganné, nemu gelang pesan tekén kenehné I Cicing Gudig, dadi maorta ilang koné Ida Radén Mantri uli di purian. Ya sedeng éwana wang jeroné ngibukang Radén Mantri, ancun-ancun koné lantas I Cicing Gudig ngapuriang. Réh I Cicing Gudig kasengguh Radén Mantri, makesiar koné keneh wang jeroné makejang.

Suba makelo I Cicing Gudig ada di purian, dadi okan Ida Anaké Agung, kacrita jani ia kaurukang malajah nyastra. Déning asing ajahina muah takonina I Cicing Gudig baan guruné tuara karoan baana apa, ditu pedih lantas basang guruné laut kakemplangin koné ia baan garisan.

“Kaing”, kéto koné aduhanné I Cicing Gudig. Déning kéto, guruné dadi ngangsan sengitan ningeh munyinné I Cicing Gudig buka kéto. Ditu lantas buin kerasanga ngemplangin ia baan dané guru.

“Koang”, kéto buin aduhanné. Mara ningeh munyinné melénan, dadi ngangsan brangti koné dané guru tur buin kemplangina saha pasangetina. Ditu buin koné I Cicing Guding makoangan. Yadiastun ia suba koang-koang, gurunné tuara suud nyakitin I Cicing Gudig tur nyumingki lantas nyemak penyalin anggona nigtig I Cicing Gudig. Kanti telah koné pesu encehné mara suudanga nigtig.

Sawiréh nepukin wicara buka kéto, dadi buin koné I Cicing Gudig mapineh-pineh. Suba koné peteng, ditu lantas ia buin ka Pura Dalem mapinunas ring Ida Betari Durga. Pinunasné sing ja ada lén apang buin ia dadi Cicing Gudig buka jati mula.

“Ratu Betari, ampura ping banget antuk kaiwangan titiangé tambet. Sané mangkin wau titiang éling ring padéwékan, mulan nénten antes titiang dados manusa, asing solahang titiang mawinan titiang nemu sengsara, kasakitan. Duaning asapunika, adénan sampun titiang dados Cicing Gudig sakadi wastan titiangé. Inggih lédangang pasuécan I Ratu nyupat titiang mangda mawali dados kajadi mula!” kéto pinunasné I Cicing Guding tekén Ida Betari Durga.

Béh, mulan nasibné luung, dadi buin koné masi kalugrain pinunasné ia antuk Ida Betari Durga, mawali dadi Cicing Gudig.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17812

Watulumbang!

Watugunung punika aran wuku sané pinih ungkur. Kruna watugunung dados taler ketegesin watu ring utawi saking utawi duén gunung. Taler dados kategesin watu punika gunung, gunung punika watu. Santukan wénten ucap sané ngandikayang kasujatian gunung punika tunggal lawan batu. Watu punapi sane meteges tunggal lawan gunung?

Sané kaucap tunggal lawan gunung inggih punika watu sané majujuk, jegjeg, madeg. Batu sané madeg punika ring makudang cakepan kawastanin lingga. Lingga punika palambang kepurusan, sthanan Ida Betara Siwa. Gunung taler ring makudang cakepan kawuwus lingga acala, tegesnyané lingga sané nénten magingsir. Ring Lingga Acala, Siwa kaucap Sanghyang Giri Natha utawi Rajan Gunung. Taler kaucap Sanghyang Giri Pati. Kruna pati boya wantah mateges raja, taler mateges mati. Rajan Gunung sané ngicén kauripan, Ida taler sané muput sakancan maurip dados mati. Ring gunung, saktin Ida Betara Giri Natha kaucap Giri Putri, utawi Déwi Gunung. Makakalih Betara-Betari masthana ring muncuk gunung. Taler gunung kaucap méru, mahaméru, sumeru.

Pamungkas atur, watugunung punika lingga-mangadeg. Ring napi watugunung punika mangadeg? Ring batubumi. Kruna batubumi dados kategesin batu sané wénten ring bumi, batu saking bumi, batu duén gumi. Taler wénten kapatutannyané yéning kategesin batu punika bumi, bumi punika batu. Santukan wénten ucap sané ngandikayang kasuksman batu punika tunggal lawan bumi.

Watu punapi sané kategesin tunggal lawan bumi? Wénten akéh panyawis pitaken puniki. Silih sinunggil watulumbang. Ring sekala watulumbang punika boya tios waluyu batu sané lumbang. Ring makudang cakepan watulumbang kaucap yoni. Kruna yoni madué makudang arti, luirnyané: genah palekadan, wit (wiwitan, kawitan), mula (kemulan), bobot (beling). Ring Whrehaspatitattwa kaucap, “akweh ikang yoni sangkaning mangdadi”. Yoni punika sangkan (wit, mula) sekancan sané maurip. Akéh kawéntenan yoni punika, sakadi: brahmana-yoni, daitya-yoni, déwa-yoni, garbha-yoni, janma-yoni, naga-yoni, raksasa-yoni, sarwa-yoni, sarwabhuta-yoni, sudra-yoni, swa-yoni, widyadhara-yoni, miwah sané siosan.

Watulumbang inggih punika yoni. Watugunung ngadeg ring watulumbang. Lingga mangadeg ring yoni. Réh lingga palambang kapurusan lan yoni palambang kapradhanan, dadosné Purusa ngadeg Pradana. Lanang ngadeg ring istri. Ngadeg boya marti nyekjek, sakéwanten matumpu. Purusa matumpu ring Pradana. Lanang matumpu ring istri. Suksmané, sami matumpu ring bumi.

Ring pawukon, wuku pangawit mawasta Sinta. Sinta punika bhumi, ibu, yoni, réh saking Sinta sangkan wuku siosan sakadi Landep, Ukir, Kulatir miwah salanturnyané rauh ring Watugunung. Manut crita Watugunung maibu Sinta. Santukan paragan lingga, Watugunung matumpu tur rumaket ring Sinta, sakadi kapurusan (phallus) nunggal kalawan kapradanan (vagina). Punika mawinan kabaos Watugunung marabian sareng Sinta.

Wénten tiosan Watulumbang kalinggihin olih lingga-suksma (ten katon). Sangkaning tejan surya malulut lawan tis toya, kasuén-suén tumbuh Lumut-lumut ring Watulumbang punika.
IBM Dharma Palguna

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17811

Belanda Prasida Nyajah Sangkaning Bali Macokrah Paturu Bali

Duk kantun pinaka Kepala Kepolisian Daérah Bali, I Made Mangku Pastika naenin ngrimik indik laksana krama Baliné sané sering pisan saling sengeg utawi macokrah sareng sameton paturu Bali. Madé Mangku Pastika ngicén conto biuta banjar sareng banjar, wicara nénten ngicén krama banjar mendem layon ring sétra miwah sané siosan. Madé Mangku Pastika raris ngwasanin, krama Baliné sampun matiosan sareng dumun. Yaning dumun, krama Baliné paras-paros sagilik-saguluk sabayantaka sareng sameton. Arang pisan wénten biuta utawi wicara.

Napi sané kabaosang Madé Mangku Pastika sané mangkin sampun kaadegang pinaka Gubenur Bali punika gumanti taler kapinehin karma Baliné siosan. Sakéwanten, yaning maosang kahanan krama Baliné macokrah sareng sameton paturu Bali wantah wénten mangkin kémanten, sayuwakti patut kabligbagang malih. Duaning, yan seleh-selehin ring sejarah, kahanané nénten ja asapunika.

Sampun duk jaman kerajaan, kahanan krama Baliné sané saling sengeg utawi macokrah sareng sameton paturu Bali sampun wénten. Duk abad kaping 19, sampun ketah kauningin, raja-raja sané wénten ring Bali nénten prasida mapupul, nunggil. Makasami ngaminehin kahanan soang-soang. Sané wénten wantah saling siatin sareng semeton. Klungkung masiat sareng Karangasem, Gianyar sareng Bangli, Badung sareng Mengwi miwah sané siosan. Yadiastun, raja-raja ring Bali punika kawiaktiannyané wantah masameton. Napimalih wénten sané saling juang kajuang, saling ambil kaambil.

Sané ngawinang rasa sebet, duaning raja-raja punika saling sengeg utawi macokrah sareng semeton, pamuputné Bali prasida kakuasayang olih Belanda. Perang Jagaraga sané paletan kapertama sayuwakti ngwetuan rasa bangga sané kalintang. Duaning, wirayuda Baliné sané kapucukin olih Patih Jelantik prasida ngasorang Belanda sané madué senjata modéren. Ring jagat Belanda, kawéntenan Perang Jagaraga paletan kapertama punika dados bebaosan kramané irika.

Sakéwanten, ri kala Perang Jagaraga paletan kaping kalih, wirayuda Baliné prasida kakaonang olih Belanda. Dadalannyané boya ja sangkaning senjata sané kaon, sakéwanten sangkaning wénten sinalih tunggil raja ring Bali sané masekaa sareng Belanda, nénten kayun ngicén wantuan majeng wirayudané ring Jagaraga. Pungkuran, Baliné sayan-sayan dangan kakuasayang olih Belanda majalaran antuk kahanan krama Baliné sane élah pisan macokrah sareng sameton punika.

Ring jaman mangkin, karma Bali taler nénten wusan macokrah sareng sameton paturu Bali. Rikala wénten invéstor pacang ngwangun sané nénten anut ring dresta tur budaya Baliné, makéh krama Baliné sané protés miwah démo. Sakéwanten, wénten kémanten taler karma Baliné sané wiring raris dados tameng invéstor punika. Pamuputné, paturu Bali macokrah, masiat. Invéstoré gejir-gejir turmaning menang nampi ukupan.

Napimalih ring pedésaan, rasa duleg iri ati sareng sameton gumanti mageng pisan. Ri kala wénten sameton sané nincap ri sajeroning kasukertan, raris kagulgul, nénten kasenengin. Pamuputné metu rerincikan pacang nyiatin semitone inucap.

Sejarawan saking Unud, Drs. I Putu Gedé Suwitha, S.U., mikélingin yaning krama Baliné kantun saling sengeng utawi mackrah sareng semeton paturu Bali sinah pacing satata kaon. Sané patut kapinehin, manut Putu Suwitha, jaman sakadi mangkin persaingané sayan-sayan nincap. Sané patut kadadosang pesaing boya ja semeton paturu Bali, sakéwanten krama sane rauh saking dura Bali ngrereh amertha ring Bali. Krama saking dura Bali punika makta bebekelan lintang nincap ri sajeroning kualitas sumber daya manusia (SDM). Yaning krama Bali nénten nincapang raga pastika pacang kasisihang ring tanah palekadannyané. (aya)

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17810

Saling Sengeg Paturu Bali

Makéh sané maosang nak Bali punika tan bina ja sakadi ayam kampung. Ri kala kicén amertha, boya ja amerthané punika sané kaambil dumun, sakéwanten sametonnyané sané kasiatin dumun. Matiosan sareng ayam buras, ri kala kicén amertha gumanti wantah teleb ngambil amertané punika.

“Pepesan nak Baliné ento saling sengeg ajak nyama padidi, paturu Bali. Pamuputné ané nampi ukupan anak lén. Nak Bali tuah ngepah,” baos IGN Konsumajaya, sinalih tunggil krama Bali sané meneng ring Monang-maning.

Konsumajaya raris ngicén conto ri kala wénten krama Baliné sané maju, olih genah becik ring Jakarta, boya ja kicén dukungan mangda prasida makarya becik. Sané wénten wantah nungkalik, krama Baliné inucap kagulgul mangda magelebug.

“Pinaka warga minoritas, sapatutnyané i raga mapupul, saling dukung paturu Bali,” baos Konsumajaya sané taler pinaka pagawé negeri ring Unud.

Boya ja Konsumajaya kémanten sané rumasa kadi punika. Makéh taler krama Baliné, asapunika taler karma saking dura Bali sane ngrasayang kahanan krama Baliné kadi punika.

Sejarawan saking Unud, Drs. I Putu Gedé Suwitha, S.U., ngangkenin kahanan krama Baliné sakadi punika. Sakéwanten, Putu Suwitha maosang kahanané kadi punika boya ja kapanggihin ring krama Baliné kémanten. Ring krama étnis siosan kahanan kadi punika taler wénten.

“Ring masyarakat budaya agraris, kahanan kadi punika gumanti sering pisan kapanggihin,” baos Putu Suwitha sané pinaka kandidat doktor ring Program Kajian Budaya Unud.

Sakéwanten, kaangkenin olih Putu Suwitha, ring pagubugan krama Bali, kahanan saling sengeg sareng sameton gumanti sering kapanggihin. Makéhan kahanan saling sengeg sareng sameton punika sangkaning kadasarin manah duleg utawi iri hati.

Antropolog saking Unud, Drs. IB Pujaastawa, M.A., taler ngangkenin kawéntenan krama Baliné sering saling sengeg sareng sameton. Manut IB Pujaastawa, Bali sampun ngranjing ring transformasi kabudayan. Manut téori, transformasi kabudayan ngawinang poténsi konflik utawi wicara pantaraning krama sayan-sayan nincap. Makéhan wicarané punika sangkaning utsaha nganggén énergi.

“Ring masyarakat tradisional, énérgi sané kanggén wantah bioénergi. Ri kala makarya ring sawah upaminnyané, pastika pacang muatang wantuan pakaryan saking sameton banjar utawi penyamabrayan. Nika mawinan solidaritas utawi paiketan pasametonané raket pisan. Pamuputné, wicarané arangan akidik. Yadiastun wénten sinah nénten ja kajantenang pisan,” baos IB PUjaastawa.

Nanging, ring masyarakat industri jasa sakadi ring Bali mangkin, énergi sané kanggén gumanti sampun nincap ring téknologi. Makasami utsahané kamargiang antuk téknologi modéren. Nika mawinan, pantaraning karma sakadi rumasa nénten ja muatang pisan kawéntenan sameton utawi panyamabrayan. Pamuputné, individualisme utawi rasa raga-raga kajantenang pisan. Kahanané kadi puniki ngwetuang wicara pantaraning krama.

“Napi mawinan paturu Bali élahan metu wénten wicara? Duaning wicara punika gumanti metu pantaraning sapa sira ja sané sering kacunduk utawi magubugan,” baos Pujaastawa.

Sakéwanten, IB Pujaastawa ngwewehin, sakadi soléh pisan, krama Baliné élahan saling sengeg sareng sameton Bali, nénten ja sareng krama saking dura Bali, yadiastun taler pada sampun sering kacunduk utawi magubugan.

“Minab nika sangkaning nak Bali rumasa pinaka kelompok minoritas. Kabaos suasana psikologis minoritas. Setata nyalahang déwék, boya ja anak tiosan,” IB Pujaastawa nugesin. (aya)

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17809

Bani

Mas Ruscitadéwi

Bani nika becik, kasenggung tohin ksatria. Napimalih yéning i raga bani mabéla ring kapatutan, yadiastun ngemasin padem.

Kéwanten bani pacang kaon yéning baniné ngawag, baniné wantah ring anak alit, anak istri, anak sané alitan, lacuran, kawonan lan sané siosan.

Parilaksana bani ngawag ketah kradruénang olih anak ané kirangan pamineh, nénten madué wiwéka jimbar. Anak sané kadi punika ketah kanikayang, gangsarang tindak, kuangang daya. Anak sané malaksana kadi puniki, ketah kakedékin, lan kaanggén walék-walékan.

Raris sapunapi indik anak sané baniné wantah ring anak sané alitan, sané lacuran?

Anaké sané madué solah baniné wantah ring anak sané cerikan (cenikan tuuh, cenikan pangkat, cenikan kasugihan lan sané siosan), sujatinné ngranjing ka panyungkan jiwa, indik kakirangannyané néwék sané nénten purun kaangkenan, mawinan ipun melihang anak siosan sané cenikan.

Parisolah puniki taler prasida metu sangkaning, anaké punika marasa baat ring kauripannnyané, setata marasa kateteh, kéwanten nénten prasida nulak tur ngelidin kawéntenan punika. Rasa baat ring manah puniki raris katekep-tekepin, tur masalin rupa tur kablantikang ring sang siosan. Kéwanten sané kapilih nampi kaiwang punika wantah anak sané alitan, duaning ipun tan mrasidayang nglawan.

Parilaksana wantah bani ring anak alitan, ring Bali ketah kanikayang kadi ngamis kacerikan, baniné wantah ngopak lan melihang anak sané cenikan.

Yadiastun sesenggakan punika sampun kasub ring jagat Bali lan krama Baliné, kéwanten akéh taler krama Baliné sané tan marasa nulad sesenggakanné punika.

Driki krama Baliné nénten ja wantah bani ring anak cerikan kemanten, taler wantah bani ring nyama lan brayanyané néwék. Baniné i riki boya ja sangakning, nyama lan braya paturu Bali puniki alitan tuuh, kasugihan, kawiwékannyané lan sané siosan, minab akéhan sané bani sangkaning uning ring nyama brayané paturu Bali ngekoh lan lek majajal, majugjag ngajak paturu Bali, napimalih ngenénin indik sané maiketan sareng kaniskalaan.

Rasa lek nyama lan braya paturu Bali puniki raris kanggén jalaran nyalanang bani, bani ngrebut, bani nyangur, bani nimpug, bani nunjel, bani ngusak, bani nyelékang, bani nyuang, bani mamaling, bani moyanin lan sakancan bani-bani sané siosan.

Driki parisolah bani, sané sujatinné metu sangkaning mrasa ring déwék tan prasida naen baat pakibeh jagaté raris mapupul, magilikan rur metu dados parisolah massa. Bani raris dados mriuk siu sané raris kaentungang ring nyaman lan braya paturu Bali, sané kedikan lan alitan ring ragané.

Raris yéning baniné wantah amunika sinah pacang sayan akéh nyama Baliné sané lara. Yéning akéh sané lara, sinah kasuén-suén wong Baliné pacang sirna lan taksun Baliné pacang surup. Boya ja sangkaning kakalahang meseh, kéwanten sangkaning padem ngreres, nyakitang ati.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17808

Pengecut

Olih I Wayan Juniartha

Adi krama Baliné demen sajan makerah ajak nyama padidi?
Sawiréh aluhan miyegan jak nyama padidi bandingang kén jak nak lén.

“Yén nak Jawa ajak miyegan asli sing kel majalan gedeg basangé. Kanti pegat baongé mamisuh, kanti telah pesu “cicing”, “bojog pelung”, “bangké maong”, jeg kel tetep mamegeng nak Jawané sawiréh sing ngerti basa Bali ya,” I Pekak Gunung Dusun.

I Pekakné generasi terakhir pejuang 45 ané tondén jemputa ken staf né Sang Suratma. Bahasa ané tawanga sujatiné liu; bahasa Belanda, bahasa Bali Kasar, bahasa Bali Madya, bahasa Bali Alus, lan bahasa Isyarat (ané anggona di kalangan tajénné). Nanging I Pekak asli sing cacep mabasa Indonesia, bahasa Inggris, apabuin bahasa Jawa.

“Apabuin yén ané adepin turis, kalingké lakar ngajak miyegan, mara nepukin bulé gén layah cangé ba langsung niwang, ngangak-ngunguk sing pesu munyi, entudé ngetor sawiréh inget ken Tuan-Tuan Belandané i pidan.”

To makrana yén ada nak Jawa nyemuh pantingan tegeh-tegeh, ngaé warung ngliwatin patok tanak, gradag-grudug pas Nyepi, jeg saru-saru ba nyama Baliné cara sing nawang unduk. To makrana yén ada nak bulé ngawag-ngawah ngaé vila di loloan, ngaé hotel di duur purané, nyaru-nyaru dadi turis padahal sibuk ngalih pipis dini, jeg sing pesu munyi apa ba krama Baliné. Yadiastun basangné gedeg, nanging bungutné mendep.

Yén ané nyemuh pantingan tegeh-tegeh, ngaé warung ngliwatin patok tanah, ngubuh céléng ané bon tainé ngaé cunguh beseh, jeg prajani ba konyangan ngopak. Ada ané pakrimik dogén, ada ané tudang-tuding malungguh, ada ané nyilib teka lantas nimpug nganggo batu. Kalingké lakar ngaé vila di duur purané, mara dot ngaé désa pakraman baru gén ba kena tigtig. Kalingké lakar ngaé vila di loloan, ngaé krématorium apang nyama Baliné ané lacur nyidayang ngabén gén ba langsung kena batbat.

To makrana yadiastun liunan nak Jawa lan buléné sing masuka-duka, sing madésa pakraman, sing mabanjar, sing kena paturunan apa, krama Baliné liunan mendep saru-gremeng.

Yén ané sing makrama, sing masuka-duka, sing madésa pekraman, sing mabanjar, engsap mayah paturunan (atau sing nyidayang mayah krana bas kaliwat tiwasné), jeg prajani ngredek krama Baliné. Ada ané nyakcak nganggo “pananjung batu”, ada ané ngulah nganggo “kasepékang”.

“Yén maan bos nak bulé atau nak Jawa, jeg prajani lelor tenggek krama Baliné. Tuah anggut-anggut gén bisané. Orahina nganginang, prajani konyangan nganginang. Tundunga ngauhang, prajani konyangan malaib ngauhang. Kalingké lakar bani nungkasin munyin bosné, lakar matakon nguda orahina nganginang dogén ba sing ngelah butuh,” kéto abetné I Madé Kuli di Gumi Padidi.

Yén baanga bos nak Bali, prajani konyangan bungutné pesu api, saling nigtig nangkah ngaku paling tahu tur duégan kén bosné. Yén baanga bos nyama padidi, jeg asli lakar sing taén baanga tongos beneh bosné. Jeg asli sing baanga selah menang bosné. Kalingké selah menang, selah sapih gén sing ada ané nyak ngemaang.

Sing percaya? Nang tingalin posisi Gubernur Baliné. Asal jlema Bali ané dadi gubernur, jeg prajani iyeg ba guminé. Kéné gaéné kén gubernuré pelih, kéto putusanga kén gubernuré masi iwang. Konyangan marasa ibané duégan kén gubernur. Ada masi ané marasa ibané ané pantas dadi gubernur. Pamuputné, payu telah waktu gubernuré ngurusang lidah tak bertulang, tur bungut ané sing kena pajak.

Adi krama Baliné demen sajan makerah jak nyama padidi?

Sawiréh sing bani makerah jak nak lén. Sawiréh liunan jlema Baliné jani bani makancut kéwala sujatiné pengecut.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17807

Élah-Aluh

I Gusti Madé Sutjaja
Élah-Aluh
Ngudiang dadi yaning manabdab apanan ja, jag dadi buka kagaé rimbit wiadin ribet? Kéto pada pakrimik kramané mapan jag buka ada daya ngalih-alihin apanga ambah ribeté dadi kalaksanayang wiadin kajalanang. Tusing ké ené buka sesimbingan ané dadi saihang di basa Baliné buka kakéné: Yaning dadi rimbitang ngudiang dadi élahang dabdabé? Badah, jag usak ba kadadianné yan nerus madabdaban buka kéné. Kéto buin sambungan pakrimiké.

Biasanné, yan suba rimbit kadadian dabdabé, sesambatan buka kakéné lakar suba lumrah pesunné: 'Sabarang lonto, eda bangras ulian kakéné dabdabé. Yan tusing sabar, apanan tusing lakaran bakat; tusing ada pikolih; ané lakaran bakat tuah keneh panes'. Makejang bisa nampi, yaning ento ada di jagat tur abah kadiniané. Anak buka kakéto mula pajalan dabdabé ané biasa kalaksanayang. Makejang pada bisa nrima tur lega yan suba buka kéné. Apa panadianné yan dabdabé nglimbak ajak wang duranegara ané ngaé dabdab wiadin pagaé di jagat dininé?

Sabaré anak tuah saja kabuatang apanga bisa ngandet brangtiné. Nanging, yan dabdabé karasayang buka ngalih-alihin buka sesambatané ané nyengguhang buka 'yan dadi gaé ribet, ngudiang dadi jalanang élahé'. Malah tiang ngorahin timpal tiangé ané uli duranegara ané ngelah pagaénan dini apanga ia midepang tur masolah sabar yaning ngelah pidabdab dini. Eda anggona dabdab ané biasa kalaksanayang di guminné. Ia saja ngidepang piteket tiangé apanga ia bisa ngandet keneh yaning tuah maplawanan apa-apanan ajak apanan doén ané arepanga.

Dugas i puan ia teka sada masebeng grimutan. “Ada apa Tut?” buka kakéto sambat sara tiang ia mapan ia ngelah adan buka kéto dini yadin ia anak uli panegara Denmark.

Masaut ia buka kéné. “Jag makelo sajan ilehan dabdab ané patutné suba pragat kanti jani tusing karuan. Pasauté jag buka luas ka Kintamani tur Pupuan lonto. Janjinné lakar pragat buin mani, mara alih tiang orahanga pragat buin puan. Buin puanné alih, lantas orahanga lakar pragat buin telun. Ngudiang dadi buka kakéné anaké dini nabdab gaé, Bli?”

Ulian tiang marasa kimud dadi wang Bali ningeh sasambatan buka kétoné, lantas jag macepol munyin tiangé buka kéné. “Sabarang gén, Tut, antosang lonto. Eda buin kema, antosang jumah; nyanan pedas ia lakar mragatang gaéné tur ngaba suraté. Sabar, nah.”

“Yan tiang, anak suba sabar pesan, Bli Madé! Nanging tiang anak mapaiketan ajak bos ané dadi sponsor di gumin tiangé. Tiang suba ngorahang dabdabé buka kéné. Nanging, panampéné anak lén pesan. Tusing bani tiang lakara nyengguhang apanga bos tiangé sabar. Panampéné lakara lén pesan. Tiang lakara orahanga ngawi-awi; tiang lakara orahanga mayus mapan tiang nongos dini di Bali. Jagat Baliné anak masih tawanga ditu dadi tongos maplesiran. Dadinné tiang bakalan kasengguh mayus tur maplesiran lonto. Mragatang pagaé amulto doén tusing macukuan. Panampén buka entoné ané jerihin tiang, Bli.”

Mara lantas tiang maminehin munyin tiangé indik kruna ‘sabar’ ané maceplos dugasé tiang ngenduhang keneh panes I Ketut Denmark-é totonan. Saja yan saihang kruna ‘sabar’ di basa Inggrisné anak lakara bakat kruna patient wiadin patience. Alihan buka kakénéné anak ada di cakepan ané madan kamus. Nanging, panampén ané buka baduuré anak sanget mapaiketan ajak apa ané kaadanin tradisi wiadin budaya. Apanan lonto dabdabé ané patut kapaiketang ajak sabar ané mateges, paling bedik, papinehan ‘darma’ wiadin ‘polos’; apanan lonto ané mapaiketan ajak, paling bedik, papinehan ‘mayus’ wiadin ‘lengit’. Ulian ento lantas, liu kramané dini nyambatang wang duranegarané anak gresiuh wiadin tusing sabar yan madabdaban. Buka kéto masih wang durané nyambatang kramané dini, ulian biasa nyambatang sabar krana paminehé buka kéto, madabdaban sada baged wiadin bedu. Ané pinih tusing bisa katrima baan wang dininé yan ia kasengguh ‘mapidabdab ngribetang ané élah apanga dadi ribet, ané aluh kadabdab dadi ribet wiadin rimbit. Sliwah pamineh wiadin panampén buka kénéné anak mula lumrah yan tusing kadasarin baan pangresep tradisi soang-soangé. Tuah amulto lonto patut dabdab apanga aluhé dadi makardi pidabdab élah, wiadin tungkalikanné: élahé makardi pidabdab aluh. Di pamekas, tusing lakara ada sliwah panampén.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=17806

Mara Lima Bulan

Olih I Gdé Dharna

Saja gati buka pangandikan anaké wikan bagianné tusing dadi ender lacuré tusing sida impasin, makejang ento kaemban olih Ida Sanghyang Wenang. Yan suba Ida nglepas, i manusa patut nampi dogén. Tusing nyidayang makelit. Buka paundukanné I Putu Mara, makelo critanné ia nerima idupné bagia. Dadi pagawé negeri, mapangkat buin. Liu ngelah tanah marupa uma lan tegalan. Pianakné dadua luh muani, makadadua matitel sarjana tur makadadua dadi pagawé bang. Uli pianakné ané kelihan muani, ngadang sentana tatelu, ane paling keliha luh, ané madéan, lan nyomanan muani-muani masi makejang matitel tur suba pada magaé di kantor pemerintah. Uli pianakné ané luh, suba makurenan, ngelah pianak dadua, ané kelihan luh ané madéan muani masih suba magaé turmaning makadadua dadi pagawé bang gelah pemerintah. Di nujuné ada libur, makejang pada mapupul jumahné. I Putu Mara ajaka kurnanné marasa bagia pesan. Apabuin pepes ia ajaka mawisata ka tongos-tongos ané tekaina tekén para wisatané uli dura negara sajebang Pulo Baliné, buka Tanah Lot, Kuta, Ubud, Tirta Gangga, muwah ané lén-lénan. Kéto masi mailehan I Putu Mara ajaka somahné, bareng matirta yatra kasejebag pura-pura kayangan jagaté di Bali lan ka dura Bali.

I Putu Mara uli satondén pensiun, muwaka tusing nyakap tanah abiané ané malinggah molas are, sawireh tongosné ada di sisin rurung gedéné. Sabilang teka uli masuk, suud dogén ngalih nasi, I Putu Mara ajak somahné marérod suba ka abiané. Sanja mara ajaka dadua mulihné. Dadi babengongan tekén resik abianné, magenepan pula-pulaané tanema. Ada poh manalagi, ada durén, nangka, semacam biuné, see, lan bunga-bungaan maéndahan, ada ditu. Di tanah abianne ento, mabangun kubu cenik, maraab lalang, misi balé cenik. Témbokné aji bedeg halus, raabné lalang. Di sisin telabahé mula kangin kajujukang sakepat cenik, raabné masi lalang. Pianak-pianak lan cucuné di nuju saniscara atawi redité, makejang demen-demen pesan ngetis di abianné.

Disubanné I Putu Mara kuang abulan tekén limang tiban pénsiun, sagét kurenanné gelem tur maluan ngalahin ka déwa wayah. Tan kodag-kodag tekén sedihné. Ada sawetara telu bulan I Putu Mara tusing seleg-seleg madaar, jantos makeleos ban awakné. Pianak-pianak lan cucunné ngrumrum déwékné, ajaka luas maplesiran ileh-ileh, singgah ka réstoran-réstoran ané kasub, dingenjek tutug telu bulan kurenanné ngalahin, mara ia sida pesu kenyir, tur seleg madaar. Pianak, mantu, lan cucu-cucunné kendel pesan.

Sasukat balu, I Putu Mara wai-waian di abianné. Dikénkénné ia morahan tekén pianakné, atawi mantuné, lakar nginep di abianné. Makelo-kelo tawanga I Putu Mara, wai-waian di abianné, pepes lalininé tekén timpal-timpalné. Putu ngawinang sayan engsap ia tekén déwékné balu.

Nuju Redité bulan Juli, sawetara ada pukul dasa semengan, I Putu Sandi, timpalné ané ngesai nglalinin ka abianné, teka ngajak timpal. Sasubanné pada negak di sakapaté, I Ketut Sandi matawangan tamiuné ané ajaka, uli Désa Sanih, madan I Wayan Galung. Tetujon I Wayan teka, ngidih leganné I Putu NMara, maang ngontrak tanahné malinggah petang are, lakar anggon nyujukang kafé. I Wayan morahan ngontrak telung tiban. Ajin kontraké limolas yuta rupiah. I Putu tonden bani mamayu, satondén maan morahan tekén pianakné. Nyanan petengné, di subanné pada suud madaar I Putu Mara, morahan tekén pianakne lakar ngontrakang tanahne petang are aji molas yuta rupiah, anggona nyujukang kafé. I Gedé tusing sida makelatang. Abesik kenehné nyidaang ngisinin legan bapanné.

Buin pitung dinanné wangunan kafene suba majujuk. Maraab genteng, matémbok bedeg kulit tiing. Nuju Saniscara Kajeng Maulu, wangunan kaféné suba kapelaspas. Luh-luh pangayah kaféné ada lalima. Makejang uli dauh pasih. Tuuhné rata-rata duang dasa tiban. Ada abesik paling melaha gobanne. Kulitné putih gading, adegne jangjang, pipinné sujénan. Adanné Faidah. Di suban kaféné majalan abulan tengah nuju bajeg suryané, Faidah nyelebang bangkiang ka telabahe padidian. Kebenangan tugasé ento Putu Mara sedek ngalap bunga. Ningalin I Putu Mara, Faidah mamunyi. "Selamat siang Pak. Permisi saya pinjam tempat untuk merendam''. Putu Mara ané uli tunian nelektekang I Faidah, buka kamemegané masaut, ''Ooo..., silahkan!'' Angob Putu ningalin kulit lan pawakanné I Faidah. Petengné ento I Putu uyang di balénné, malawat-lawat mua lan kenyemné I Faidah. Suud ento I Putu Mara, katimpalin ban I Ketut Mandi, bani mesen bir gedé abotol, sakéwala ané ngabaang ka kubuné ané bantas maselat kanggoang apang I Faidah. Di kabenengan Ketut Mandi tusing ada, ditu I Putu maan galah ngajum-ajum kajegéganné I Faidah, sambilanga ngisi tur ngurut-urut limanné I Faidah. I Faidah sada manying tur kenyem-kenyem. Dimayahne goroh pesan I Putu. Bisa telung atus rupiah maang pipis I Faidah.

Nyaluk sandikala, langité masaput gulem dedet. Cara biasané I Putu mesen bir. Kéto I Faidah macelep kakubuné, ya hujanné ngecor cara ketogang padaduanan di tengah kubuné. Botoh tua, lengis asmarané maluab, ditu lantas ajaka dadua ngisinin kasmaran, saling gelut, saling sep-sep. Sakéwala kanggoanga maplalian batas di jabaan dogen. Suud ento pada ngalih galah padaduanan maplalianan jantos kajeroan.

I Putu Mara engsap tekén déwék, kaliput ban kasmaran. Si balu, tuuhé suba nem dasa pitu tiban. Aget ngelah pipis sida ia meli gigi palsu ane melah, sangkan tusing ngenah cekok tur piung pipiné. Kudiang nekepin andus, leket kena lantingkahné I Putu Mara ngajak gadis kafé ané madan I Faidah abyug suba ortané di wéd désané.

Ada ané ngorahang I Putu kena santet. Sakéwala I Putu kenyem-kenyem dogén tur bajeg kenehné lakar nyuwang I Faidah. Dina Redité, kajeng urukung wuku wayang, I Putu Mara nyuwang I Faidah di subanne pianakne tusing sida megatin demen bapané. Yadiastun ia nawang banjarané pada ngedékin, sakéwala I Putu Mara itep ngalih ubad pabayu. Di subane telu bulan ia kawin, nyumunin ia pepes atohanya ka dokter. Awakné makeléos berag, muané kembang lemlem cara kataké engseb, dekahné keras pesan. Di subane genep lima bulan ia kawin, gelemné sanget. Semengan ajaka ka rumah sakit tur patut opname. Ngenjek sandikaon I Putu Mara suba maorta pegat angkihané. Pagerong eling pianak-pianak lan cucunné, kéto masi I Faidah ngatehang I Putu Mara ka sunia loka.

sumber: http://www.balipost.co.id/mediadetail.php?module=kategoriminggu&kid=19&id=Bali%20Orti

Kawéntenan Kruna Puputan

Sampun sering iraga mireng kruna puputan. Wénten tatiga puputan ring Bali, inggih punika Puputan Badung, 20 Septémber 1906; Puputan Kungkung, 28 April 1908; lan Puputan Margarana, 20 November 1946. Sakéwanten taler wénten perang sané nénten nganggé istilah puputan, sekadi Perang Buléléng, 26 Juni 1846 lan Perang Jagaraga, 1848-1849.

Kruna puputan mawit saking puput. Kruna turunan saking puput minakadi muputang, puputang, kapuput, miwah puputan. Kruna puput pateh ring kruna pragat. Muputang dadosné mragatang, puputang dadosné pragatang, kapuput dadosné kapragatang, sakéwanten puputan nénten ja dados pragatan. Kawéntenan kruna puputan punika wiakti tawah yén imbangang sareng kruna turunan puput siosan.

Puputan ri tepengan puniki maartos perang utawi yuda ngantos puput utawi pejah mélanin panegara/kerajaan pinaka swadharmaning negara. Mapuputan utawi maperang/mayuda ngantos puput. Puputan kalaksanayang riantukan nénten wénten malih prasida nglimbakang babaosan utawi diplomasi pantaraning negara/kerajaan sané maprakara. Yéning nénten prasida nglarang babaosan utawi utsaha diplomasi pantaraning negara sané maprakara raris wénten siat, biut, ieg, padu, yuda, rusak, usak, uug, miwah sané lianan. Kruna-kruna punika maarti pateh tekéning perang.

Santukan akéh kawéntenan kruna martos perang, tur malarapan antuk sejarahnyané, iraga patut prasida ngangén kruna inucap mangda manut ring kawéntenannyané. Yéning tureksain frasa sané nganggé kruna puputan wantah Puputan Badung, Puputan Klungkung, lan Puputan Margarana, dadosné kewéntenan puputan puniki spesifik pisan. Kruna puputan dados kagentosin antuk kruna perang, nanging nénten dados kagentosin antuk kruna sakadi siat, biut, ieg, padu, yuda, rusak, usak, lan uug.

Wénten sané nyambatang Perang Badung sakéwanten nénten wénten sané nyambatang Uug Badung utawi Rusak Badung. Yéning sulurang ring kawéntenan Geguritan Rusak Buléléng, perang ring Buléléng punika kawastanin Rusak Buleleng. Ring masyarakaté katah kauningin dados Perang Buléléng. Siaté nglawan Belanda punika, ring masyarakat Buléléng, nénten kawastanin Puputan Buleleng.

Dumun duk tanggal 20 November 1946, manut sejarah ring Désa Marga wénten perang Laskar I Gusti Ngurah Rai ngarepin pasukan Belanda ri tengahing abian jagungé. Perang punika raris kawastanin Margarana sané taler maartos Perang Marga utawi Puputan Marga. Kasuén-suén akéh taler anaké nyambatang “Puputan Margarana”. Genah perangé punika mangkin kawastanin Margarana. Margarana sampun kaanggé wastan genah. Ring Denpasar, wénten kalih lapangan sané mawasta Lapangan Puputan, Lapangan Puputan Badung lan Lapangan Puputan Margarana Ring Lapangan Puputan punika mangkin akéh anak ngadol jagung bakar.

Yéning rereh ring basa Sanskerta wénten kecap raņa ‘rasa seneng’, raņa karman ‘peperangan’, raņa ksetra ‘genah perang’, raņa yajňa ‘korban perang’, miwah sané siosan. Raņa ring basa Sanskerta miwah basa Jawa Kuna punika kaanggé ring Margarana, wantah nyihnayang perang utawi puputan.

Sané siosan malih yuda ring basa Bali mawit saking yudh, basa Sanskerta sané madué artos kakalih: ksatria lan paperangan. Wénten Bharatayudha sané ngalimbakang indik perang pratisentanan kulawarga Bharata.

Wénten kruna gaņa sané maartos rombongan, pasukan, serdadu. Ring Jawa Kuna, wénten kruna raņânggana martos genah paperangan. Gaņa punika taler martos perang. Basa Bali mangkin nyelang kruna saking basa Sanskerta miwah Jawa Kuna sakadi kruna gaņa, raņa, yudh(a) kadadosang basa Bali dados gana, rana, lan yuda.

Cokorda Ngurah Gede Agung sané mantuk duk Puputan Badung kaparabin Cokorda Mantuk ring Rana, santukan ida mantuk ring tengahing puputan. Nanging, yening pineh-pinehang, napi mawinan I Gusti Ngurah Rai nénten kaparabin Gusti Ngurah Mantuk ring Rana?


sumber: http://imadesudiana.wordpress.com/category/artikel-berbahasa-bali/