Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Toko Online terpercaya www.iloveblue.net
Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Thursday 25 November 2010

Lumut-lumut Watulumbang (73) Musuh lan Perang

Napi mawinan pangawiné seneng nuturang lampahan perang. Napi mawinan para pamilet sastrané seneng ngwacen satua perang. Para dalangé ngigelang wayang perang tanding. Para panontoné masuryak kadi bareng maperang ajak wayangé. Sesampuné wusan, panontoné mulih magagapan satua perang. Gagapan perang punika simpena betén galengné. Awinan ring ipian ipuné, wénten perang. Nganti ipit!

Ring Parwa wénten perang. Perang sané utama ning utama, perang tanding Panca Pandawa nglawan Satus Kurawa. Perang sané Madhya, perang para senapati nglawan senapati. Perang Nistha, parekan nglawan parekan, kroco nglawan kroco. Utama, madhya, nistha wantah pratiwimba. Perang yukti matumpang-tumpang, matimpah, matumpuk, maundag-undagan. Minab ketékan perang makilit sakadi utamaning madhya, madhya ning nista, nista ning utama, nista ning nistha, miwah salanturnyané.

Ring wira-carita Ramayana taler wénten perang matumpang-tumpang. Soroh bojog, soroh kedis, milu maperang ngiring soroh manusané. Minab gumatat-gumitité masih sing nyak sing bareng mati maperang. Sakadi samian sarwa mauripé numadi ka guminé lakar maperang. Ring kakawin taler ten béda. Perang silih sinunggil daging satua kakawin. Wénten manusa nglawan raksasa, raksasa nglawan déwa, manusa nglawan manusa, buron nglawan buron. Samaliha wénten munyi nglawan munyi. Papineh nglawan pepineh. Ring satua-satua tiosan napi malih. Perang sakadi wecana lumrah. Patuh lumrahné cara ortan anaké di pasar, ngorahang dini ada upacara, ditu ada yajna.

Perang ten palas sareng musuh. Yén sabilang wai ada perang, cecirén sabilang wai ada musuh. Yén sabilang bucu ada musuh, di sebilang bucu ada perang. Yén di tengah ada perang, cecirén di tengah ada musuh. Yén perangé sing pegat-pegat, cecirén musuhé terus ada. Pangawi, pamilet, dalang, panonton, sami seneng ri kala musuh kalah. Napimalih yén musuhé mati. Mawinan ring satua, akéhan wénten kruna musuh, perang, kalah, menang kabanding kruna nyama, shanti, patuh, wareg. Satua ngorahang musuh liunan tekén nyama. Pandawa ajak lelima, musuhne ajak satus. Yén keto di satuané, kénkén di tattwane?

Satua ajak tattwa sing memusuh. Sat meteges utama, tat meteges nika. Tat nujuhang Sat. Tattwa punika pawarah sané nujuhin encén daging encén kulit, encén nyama encén musuh. Masih mula di tattwané liunan ada musuh teken nyama. Manusa lekad manyama patpat (kanda pat), musuhne nemnem (sadripu). Sabilang wai sabilang peteng medem bangun ajak musuh, awinan musuh dadi cara nyama, orahanga sadwarga. Ento mara musuh ané nemnem. Liu sajan baosanga ada musuh. Bhuta orahanga musuh, sing ada ngakuin nyama. Indriya baosanga musuh, ten wénten mélanin indriya dadi nyama, yadiastun indriya ajak idup bareng-bareng. Rajan indriyané (manah) masih sambatanga musuh, ané wenang juk, tegul, kalahang. Mawinan baosanga musuh sing joh uli awak.

Kénkén yén badingan? Bhuta akuin nyama. Indriya anggon timpal. Manah dadi tugelan. Apa minab lakar bedikan musuh di awaké, tur medikan perang di guminé? Bhuta dadi nyama koné yén suba somya. Indriya dadi timpal koné yen suba jitendriya. Manah dadi tugelan yén suba jayéngmanah. Masih perang ané ngawinan ada somnya. Karma lekad dadi jlema, urukanga i manusa maperang olih agaman ipuné. IBM. Dharma Palguna



saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=36117

Soca Ulunangen

Olih

I Gusti Bagus Wéda Sanjaya


Daweg punika, jam nem semeng titiang sampun mamargi nuju Dénpasar, yadiastun Mbok Gung Ayu ngandikain titiang mangda ring galah kutus sampun ring Dénpasar. Manahé mangda nénten gagéson, titiang masemengin ngrauh mrika. Ibu lan Aji nénten prasida nyarengin, santukan wénten ngayahang banjar, nemonin pujawali ring kahyangan Tamuwaras. Mungwing punika, titiang makta palinggihan alit kémanten.

Margi saking Jero Tengah, ring Désa Kawiswara ngantos ka Hotél Nikki ring Dénpasar prasida antar. Dauh pitu langkung limolas menit titiang sampun ngantos ring Salon Kumala, ring sisi kaja Hotel Nikkiné, genah Mbok Gung Ayu mapayas. Sakéwanten wau titiang ngantos i rika, Mbok Gung sampun paling, santukan undangan wisuda lan kupon konsumsiné kaicalang ring genah padunungané ring Kuta.

“Punapiang mangkin, Gung Dé? Yén tan makta undangan, jejehin Mbok tan icéna ngranjing. Yéning konsumsi, nika kan dados numbas kémanten. Mrasidayang Gung Dé ambil jebos ka padunungan Mboké ring Kuta?” Sapunika baos Mbok Gung Ayu daweg nika. Titiang sampun meled nunas mangda katakénang dumun ring panitia, napiké dados ngranjing yéning tan makta undangan, sakéwanten Mbok Gung Ayu pageh mangda undangané kaambil. “Nggih, alon-alonin dumun mrika ka Kuta. Régistrasi kalaksanayang nyantos dauh setengah sia, kantun wénten galah.” Asapunika baos Mbok Gung mawinan titiang ngéncolang ngambil sepéda motoré, raris matinggal nuju padunungané ring Kuta.

Kantun wénten galah sawatara ajam, sakéwanten ri kala punika margi ring Dénpasar sampun sayan ramé tur macet. Sami pada nuju genah makarya utawi masakolah, nganggé palinggihané soang-soang. Wénten ngantos panyiuan palinggihané ring alintihan margi Gatot Subroto punika. Manahang titiang, yéning ring alintihan margi kémanten sampun ngantos panyiuan akéh palinggihan ageng kalawan alit, kuda ya akéh palinggihan ring sajebag Bali? Kudang bénsin utawi solar katelasang nyabran rahina? Tur kudang triliun jinah krama Bali sampun malaib ka pabrik motor ring Jepang, Cina, utawi dura nagara sané lianan? Mih, berat rasayang titiang antuk ngamanahang.

Akéh malih sané manahang titiang ring margi. Ngantos éling malih titiang ring paundukan dibi wenginé. I Dadong Jéngkog delod jeroné, sané kocap sering ngemban Biang Adé daweg kantun alit, sampun padem.

Dibi wenginé, nemonin panyalukan Perangbakat, ngalangkung awuku saking daweg Biang Adé mawali ka Kalimantan, Dadong Jéngkog padem ri kala masaré. Sané manggihin wantah Madé Sujiwa, penah cucun Dadong Jéngkogé. Santukan Dadong Jéngkog putung, ipun sané setata ngayahin I Dadong ri sapaninggal Pekak Jéngkog nuju tanah wayah.

Sawatara galah solas wengi, Pan Suwita sané mangkin dados juru arah, mapangarah ka jero. Titiang sareng Ibu lan Ajung sampun makolem ring gedong kaja. Wau Ajung matangi, ipun ngaturang paindikan I Dadong Jéngkog sampun padem, turmaning jagi kapuputang pula-paliné wengi punika, santukan banjaré nénten dados ngambil sebel nyanggra pujawali ring Tamuwaras. I rika raris Ajung lan Ibu nyayagayang raga jagi madelokan. Titiang nikaina meneng ring jero, santukan bénjang semengné jagi ka Dénpasar, mangda nénten turu ring margi.

Titiang mamanah, yéning praragan ring Jero, kadirasa jejeh taler manah titiang. Sakadi sampun uningin Biang Adé, Dadong Jéngkog sampun kasub ririh indik désti. Kocap sampun nyantos tataran Leak Sari, mawinan ipun setata kacingak resik lan miik, sakéwala paliatné ngetorang manah sakancan anak mapas. Yéning mangkin I Dadong kakingsanang ring sétra, minab akéh jagi sisya lan sawitrané ring wengi madelokan. Mih, punapi yéning wénten sané simpang ring jero, nuju titiang praragan?

Ah, titiang sareng kémanten. Napimalih Dadong Jéngkog asih banget ring titiang, sesai ngemban titiang daweg kantun alit. Malih pidan malih sida matemu yén nénten mangkin? Ngéncolang titiang ngambil wastra lan papekek, taler tan lali jaket kulit titiangé. Santukan galah wengi, titiang mabusana adat ringan kémanten. Ngararis titiang sareng tiga madelokan ka jumah Dadong Jéngkog.

Kramané sampun ramia i rika, raris Jero Klian mababaos indik pamargin upakarané makingsan nyilib, santukan nénten wénten déwasa becik, turmaning yéning jagi nyantos déwasa rauh, banjaré jaga kasengguh sebel, tur nénten dados nyarengin pujawali ring Tamuwaras. Mawinan punika, soang-soang témpék kaicénin pakaryan soang-soang, mangda prasida sakancan pula-pali puput sadéreng makruyuk ayamé. Témpékan iragané polih paduman makarya bangbang ring sétra.

Ajung titiang pinaka klian témpékané, ngéncolang ngambil peras lan midabdabin kramané jagi ka sétra. Titiang nyarengin i rika. Santukan sareng akéh, rasa jejeh titiang ical, magentos rasa meled uning kawéntenan sétrané daweg wengi. Pamargi makarya bangbang prasida antar, nénten wénten pikobet punapa-punapi.

Sawatara tenga lemengé punika, layoné sampun rauh ring sétra, kaater antuk para kramané masuluh obor. Nénten wénten angklung utawi kakidungan sané nyarengin. Nyilib, sepi, mamung, sakadi suwung. Kalanturang antuk pula-pali manut dresta ring désa, digelis sampun sayaga layoné jagi kapendem. Sadéréng katedunang ring bangbangé, kramané saka siki ngicénin sang padem babekelan. Wénten mekelin siu rupiah utawi wénten taler limang tali rupiah.

Titiang ngamekelin duang tali rupiah, pejang titiang ring tangkah I Dadong. Kala punika cingak titiang wénten sané pakedip ring tangkah I Dadong. Tlektekang titiang, sakadi soca mirah, makedip ngendih, buin masunar putih, buin barak. Titiang kipak-kipek medasang kramané lian. Sakadi tan wénten sané rungu. Raris titiang ngwanénang raga ngambil endihé punika, kantun sakadi tan wénten sané rungu, diastun ramia kramané ngiterin layon I Dadong.

Risampun gambel titiang, pedasang titiang endihé punika marupa soca, warnané barak ati. “Dong, apa ja sujatiné soca ené, lakar tunas tiang, mogi Dadong lega. Yéning mula tusing pantes tiang sané nunas, lautang Dadong ngambil buin.” Kakéto raos titiang ring sajeroning angen, raris nyilibang socané ring bungselan papekek titiangé. Raris I Dadong kapendem ring sétra gandhamayuné. Kramané mawali ka désa, maprasita, raris mawali ka jero soang-soang.

Wau amunika ingetang titiang parindikan dibi wenginé, saget wénten suaran bél motor pireng titiang. Titiang tengkejut, ngamolihang sampun wénten motor Supra ring arep titiangé. Palaibé pada gancang, tan pabuwungan mangkin mapalu jangkrik. Titiang ngéncolang ngenjek rim, sakéwala sampun kasép pisan. Motoré sampun kadung mapalu.

Biang Adé, kala punika sami putih cingak titiang. Sakadi titiang wénten ring genahé jimbar, sakéwanten praragan. Tan wénten punapa-punapi, tan wénten sapa sira. Suwung. Wénten raris saru-saru pireng titiang suaran anak lingsir ngaukin aran titiang. Pedasan titiang, suarané sayan tinglas. Nika pastika suaran I Dadong Jéngkog. Pedas ban titiang.

Saking putih genahé jimbar, marawat raris pawakan I Dadong, mabusana sarwa putih. Malih sayan resik kantenang titiang, lan sayan miik adek titiang, sakéwanten tan prasida titiang ngwedalang baos nang asiki. I Dadong raris sané ngaraos, “Nawegang, Gung Dé. Sujatiné Gung Dé mangkin sampun sapatutné ngaturang ayah ring taman béji kangin kahyangan Tamuwaras, sampun kacatri antuk Ida sasuhunan sané malingga i rika saking daweg Gung Dé embas. Kliaban barak ring selagan lelata Gung Dé sadéréng matigangsasihan punika pinaka cihna. Sakéwanten, dadong rumasa Gung Dé kantun dahat wimuda, kantun akéh tasik ring mrecapada sané durung rasayang Gung Dé, raris dadong pinaka sisya lan pangayah sayang Ida sasuhunan, nunas mangda dadong dumun sané ngentosin Gung Dé ngaturang ayah, nyantos Gung Dé sayaga.” Sapunika raos I Dadong, sakéwanten tan sida antuk titiang nyaurin. Cangkeme karasa kaku, tan sida ngwedar raos.

“Nika soca Ulunangen sané aturang dadong ring Gung Dé, wantah pinaka pangemit Gung Dé mangda tan molih baya. Punika taler wantah sangkaning paswécan Ida sasuhunan ring béji kangin. Sampunang pisan kaanggé sané boya-boya. Soca punika boya soca anggé ngruruh meseh, utawi ngasorang sakancan meseh. Wantah prasida anggé ngruruh sawitra, turmaning ngentosin mesehé dados sawitra. Durus abih, dadong uning Gung Dé sayuwakti sang truna mautama. Sang truna sané stata ngambel dharma.” Sapunika malih I Dadong ngraos, tan pacawis raris nerawang ilang.

Sapaninggal I Dadong Jéngkog saking arep titiangé, titiang raris matangi, wau jagi matindakan, genahé jimbar putih punika magentos dados kawéntenan sané rasayang titiang naenin kacingak. Nerawang-nerawang, éling titiang genah punika wantah wantilan desané, cingak titiang pakebat para krama istri kantun makarya banten sané kaanggé ri kala pujawali ring Tamuwaras. Ring kuuban para krama istri punika, panggihin titiang ibun titiang ri kala ngamersihin jerijin Ida antuk kapas. Mirib iwawu kacidrén, keni lémat.

Titiang mamanah jagi nganampekin ibu, sakéwanten tan mrasidayang, santukan genahé digelis magentos malih. Sakadi wau, nerawang mangkin kadi ring tegalan jimbar ring tanggun désané. I rika panggih titiang Ajung titiang kantun mapalisahan jagi matangi. Mirib i wau katanjung raris runtuh, daweg jagi ngaruruh kelapa anggé daging banten, sareng krama lanang sané tiosan.

Durung polih titiang nakénin, malih magentos genahé. Mangkin genah sané tan pedasin titiang. Ramia pisan. Tlektekang titiang, akéh pasliwer jadma nganggé toga. Mirib niki genah Mbok Gung Ayu wisuda. Raris ngaliwat ring arep titiang, Mbok Gung mamargi nadtad sandal hak tinggi-né sané hakné kecung.

I rika wau makesiab éling malih titiang paundukané jagi ngambil surat undangan wisuda Mbok Gung Ayu ring padunungané ring Kuta. Raris masriak peteng sakancang genahé, turmaning pireng titiang akéh suarané ngaukin-ngauikin titiang. “Gus..., Gus..., Matangi, Gus!” Sakadi punika wénten pireng titiang suarané. Saka kidik titiang ngedatang panyingakané, polihang titiang déwék titiang nyelémpoh ring émpér tokoné. Akéh sané ngrunyung titiang, wau titiang matangi.

Raris wénten anak lanang sané nakénin, “Gus, éling ring wastan gusé?” Kénten pitakéné. “Gung Dé Ambara, Pak.” Kénten pasaur titiang sinambi ngamecikang genah malinggih. “Ten wénten sané sakit? I wau Gus tabrakan sareng anak saking Ubung, raris Gus pingsan sawatara limang menit.” Malih anak lanang punika nimbalin. “Men, sapunapi mangkin urusané, Pak? Napiké jagi maprakara?” Titiang matakén. “Ten, ipun nganikayang damai, yadiastun Gus sujatiné sané iwang, ngaplug ipun sané sampun ngidupang réting.”

Titiang ngangsehang ngadeg, ngasa-ngasanin ragan titiangé, napiké wénten sané kacidra. Malih anak lanang sané wau ngraos, “niki ali-alin Gusé minab? I wau panggih titiang ring samping ragan Gus daweg pingsan.” Raosné sinambi nyinahang ali-ali masoca barak ati. Rerehin titiang ring kantongé, soca I Dadong Jéngkog sané daweg semengané genahang titiang ring kantongé sampun tan wénten. Mirib sampun masalin dados ali-ali punika.

Ambil titiang ali-ali punika tur anggé titiang. Sedeng pisan ring linjong tengawan titiangé. Manis, turmaning sampun mabukti. Ragan titiang tan wénten kacidrén diastun palinggihané dekdek remuk. Mesehé sané kalawan matabrakan, nénten nunas maprakara, yadiastun sampun tingglas titiang sané iwang, makta motor ri kala turu.


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=35783

Lumut-lumut Watu Lumbang (71)

Hyang Ning Kingking

Kung meteges smara. King marti sedih ati, nganti berag tuh. Kung maiketan ajak King. Anak ané kena Kung, atiné sedih kingking. Kingking mula marti sedih ulian smara. Yén ring sejeroning Sastra Kawi wénten pangawi mepesengan Tan Akung, minab Ida ten kari keni Kung. Ri ten malih keni Kung, minab Ida sampun wekas ing kingking. Sira sané kasengguh wekas ing kingking?

Déwaning smara madué aran akéh. Silih sinunggil Hyang Ning Kingking. Napi déwan smara punika taler marasa sedih kingking sakadi anak sané keni pinungkan smara? Kadi punika atur pitakén anaké sané nandang duhkita kingking.

Hyang Smara kabaos Hyang Ning Kingking ring sastrané. Hyang Smara ten palas saking ati kingking. Sapunika taler sadampatin Idané, Hyang Ratih, ten palas saking ati kingking. Sang kakalih magendu-kingking, duk Hyang Smara jagi lunga ngoda yoga-samadhin Hyang Siwa, sangkaning pituduh Betari. Ri sampuné Hyang Smara kocap kageseng dados abu sangkaning api murub medal saking nétran Ida Hyang Siwa sané kroda, Hyang Ratih raris nguningang kingking Idané ring Betari. Raris ngraga Hyang Ratih nandang duhkita kingking nugtug sadampatin Idané sané sampun turun ka jagat dados smara-rahasya sané nyusup ring atin wong lanang. Hyang Ratih taler ngeranjing ring atin wong istri. Drika di tengahan gua ati sane pinih dalem, Ida masalin rupa dados smari-rahasya. Di jagaté Smara lan Smari kocap saling masesambatan. Saling ngingetin. Saling ngakuin jatukarma.

Kadi punika kirang langkung katuturan satua muang tattwa Smara-Smari manut pawacanan Mpu Dharmaja, sané ngardi Smaradhahana sané lintang ngulangunin yén keresep-resepang. Sesambat kingking Smara Smari ten bina kadi ngebekin gumi ngebekin langit yén upamayang. Kadi rasa sing taén pragat ban nyuratang, yadiastun upami mekejang jlemané dados pangawi sastra.

Yén satua lan tattwa puniki anggén nyawis pitakén ring ajeng, dadosné Hyang Smara Ratih yukti sampun kingking duk sang makekalih kari nyeneng dados déwa ring suargan. Manusané lanang-istri taler nandang duhkita kingking, santukan ring sejeroning atin ipuné malinggih Smara muang Ratih sané maraga suksma rahasya. Sariran anak lanang muang sariran anak istri karanjingin oleh Smara muang Ratih, santukan Ida makekalih ring jagate meraga anangga, utawi ten medue sarira. Dadosne, sariran anak lanang sakadi palinggih Hyang Smara. Sariran anak istri palinggih Hyang Smari Ratih. Yén melah ban nyuciang “palinggihe” ento, sinah nyekala Hyang Smara Ratih di awaké. Yén ring manusa yadnya, makekalih kaucap matemu ring pawiwahan. Yén ring Dewa Yadnya, makakalih metemu ring Balé Paselang. Patemuan sang kakalih, ring pawiwahan utawi ring Balé Paselang, ngeranayang wénten utpati, sentana werdi, ayu werdi, jagat mawerdi.

Sakancan sané medal saking patemuan Smara Ratih niscaya mabekel kingking. Mémé bapané kingking, sinah sampun panakné kingking. Kenten taler cucu buyutné sing dadi sing kingking. Uli kingking pesu kingking. Kingking mawali ke Hyang Ning Kingking. Kingking punika Smara. Smara punika Kama. Hyang Siwa punika kabaos Mahakama ring tattwane. Sira sane “mewali” awor ke Shiwa dados Shiwa, kenten taler kaucap ring tattwané. Siwa Mahakama ten keni kingking. Ida wekas ing kingking. Ida digjayeng kingking. IBM. Dharma Palguna


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=35399

Kasusilaning Ajahan Karma Yoga

Olih I Nengah Konten

KARMA yoga sané mapiteges makarya lan mangabdi sajeroning mauripé, sané wénten ring jagaté nénten matetujon ngamolihang pikolih, punika wantah antuk ngaturang karya pangabdiané majeng ring Ida Sanghyang Widhi, punika patut anggé panuntun utawi gegamelan kauripané. Kautaman ajahan kasusilané sakadi Triwarga, sané nuekang ajahan sajeroning dharma minakadi ajahan rohani lan kasusilan. Malarapan saking ajahan dharma punika, anggé ngeret kama sané kabaos nafsu utawi kasenengan, punika taler artha sane kabaos artha brana. Yéning prasida ngeret sané sakadi punika, prasida kapangguh napi sané kabaos jagadhita.

Sajeroning ngamolihang sané kabaos jagadhita, inggih punika karahayuan lan kasantian. Pamarginé mangda kadasarin antuk piteket-piteket sané munggah ring sastra-sastra agamané. Sajeroning nginkinang sané kabaos jagadhita. Betara Rama, Raja Putra Ayodhya ngrauhang piteket-piteket ring cakepan suci Ramayana, sané kakawi olih Empu Yogiswara ngeninin indik kasusilaning sang papimpin ri kala ngwangun jagaté mangda jagadhita. Kasusilané sané patut anggé gegamelan utawi panuntun olih sang pamimpin manut sakadi sané kawedar ring sor puniki.

Parartha gumawe sukhaning bhuwana (Ramayana, 1,9) mapiteges: Utamayang dumun sané masifat umum lan malaksana mangda ngeninin indik ngrahayuang rakyaté. Tan artha tan kama pidonya tan yasa mapiteges, pamimpin utawi raja sané maangen-angen utama utawi luhur, nénten kagaok olih artha brana utawi nafsu duniawi, napi maliha pujian nenten dados tetujon. Ya sakti sang sajjana dharma raksara. (Ramayana, 24,81). Mapiteges,wénten kasaktian sané patut kagamel sajeroning pamimpin utawi raja, sane maangen-angen utama utawi luhur wantah ngamel sané kabaos dharma minakadi ajahan rohani lan kasusilan, patut kadasarin antuk pangabdiné sané nénten nuekang pikoloh. Kasayan ikang papa nahan prayojana. Mapiteges ngicalang utawi ngirangin kalaran rakyaté punika mangda dados tetujon pamimpin utawi raja sane madué angen-angen sané utama utawi luhur. Lan nénten artha brana (artha), nénten kasenengan duniawi (kama), nénten pujian (yasa) sané dados tetujon. Jananuragadi tuwin kapanguha. (Ramayana, 24.82). Mapiteges, rakyaté pastika sampun jagi nyenengin, yéning pamimpiné madué sifat kapamimpinan sané asapunika. Mas ya ta pahawrddhin. Mapiteges, pupulang artha branané sané marupa emas lan sané siosan saakéh-akéhné. Byaya rin ayu kekesen. Mapiteges, simpen anggé nyejahtrayang rakyaté lan anggé mayadnya. Bhukti sakaharepta. Mapiteges, anggé acukupan, anggé nguripin angga sarirané. Adwehing bala kasukhan. (Ramayana, 3, 54). Mapiteges, mangdannyané atenga artha brana punika anggé magianin rakyaté. Rumenwaken laran ikanan praja kabeh, apan ikin ubhaya lana ri san prabhu. (Ramayana, 3,58). Mapiteges, cingakin kalaran rakyaté, punika wantah pamargin sajeroning pamimpin utawi raja sané mautama.

Asapunika piteket-piteket Betara Rama mantuk ring arin idané Sang Bharata utawi ring sawitran idané Sang Wibhisana sajeroning ngamel jagat utawi dados pamimpin, manut sakadi sané munggah sajeroning wiracarita Ramayana, mangda prasida ngwangun jagat sané kabaos jagadhita. Punika wantah pamimpin sané kabaos berbudi luhur lan maangen-angen sané utama, manut sakadi ajahan karohanian lan kasusilaan agama nglintangin ajahan karma yoga, makarya, lan mangabdi nénten nuekang pikolih sajeroning nginkinang rakyaté saking kalaran, nyujur kabaos jagadhita.


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=35111

Sasuluh

Olih I Nengah Konten


Crita wayang sané kakawi olih pujangga Sri Mangkunegara IV, sajeroning kakawiané sané mamurda ''Tripana'' sané nganggé basa jawa, wantah geguritan sané mapupuh Dandanggula.

Minabang ngeninin indik daging crita wayang makéh para janané sané sampun pawikan. Daging critané wantah marupa sesuluh kauripan manusané, sané madaging tetuek becik kalawan nénten becik. Maka sami punika wantah ajahan moral sané banget mautama.

Kakawian sajeroning cakepan suci ''Tripana'', daging ajahané sakadi sané ring sor puniki. Yogyanira kang para prajurit/lamun bisa samya anulada/ kadya nguni caritane/ andelira sang Prabu/ Sastrabau ing Maespati/ lamun bisa samya anulada/ kadya nguni caritane/ andelira sang Prabu/ Sastrabau ing Maespati/ aran Patih Suanda/ lalabuhanipun/ kang ginelung tri prakara/guna kaya purunne kang denanpeti/ nuloni trah utama. Lire lalabuhan tri prawaris/guna bisa saniskareng karya/ binudi dadi unggule/ kaya sayektinipun/ purunne sampun tetela/ aprang tanding lan ditya ngalengka aji/ Suanda mati ngrana//. Tegesné: Para prajurit, yening prasida makasami nginutin, crita duk nguni, sakadi sang prabu, Sastrabau dados pepatih ring Maespati, sané mapeséngan Patih Suanda, jasa-jasa baktiné wénten tatiga, sakadi wikan, wijaksana lan wanén. Punika sané katakutin, manut sakadi keturunan jatma utama. Jasa bakti sané tatiga punika, kawikanan, kawijaksanan sajeroning darma ksatria, mautsaha mangda prasida mapikolih kamenangan, kala ngwantu yuda ring panegara Magada, mikolihang domas putri, kasembahanag majeng ring rajanné, kawanénan punika sampun mapikolih, mayuda sarng raja raksasa Aléngka, Patih Suanda pejah sajeroning yuda.

Watek Patih Suanda sané madaging kawikanan, kawijaksanan, lan kawanénan. Watek lan tekad sané sakadi punika patut anggé bekel utawi gegamelan olih sang sané maraga ksatria ri tatkala anggé nambakin meseh sané madué pikayun ngusak-asik kawéntenan jagaté, lascaryang pikayunané mangabdi sajeroning negara lan wangsa sane merdeka lan berdaulat.

Kakwian salanturnyané. Maosang: Wonten malih tuladan prayogi/satrya gng nagari ngelengka/sang kumbakarna namane/ tur iku warna diyu/ suprandene nggayuh utami/duk ngawit prang ngalengka/denya darbe atur/ mring raka amrih raharja/Dasamuka tan teguh ing atur yekti/de mung mungsuh wanara//. Kumbakarna kinen mangsah jurit/mring kang rak sira tan lenggagana/ nglungguhi kasatryane/ing tekad datan purun/amung cipta labih nagari/ lan nolih yayahrena/myang luluhuripun/wus mukti aneng ngalengka/mangke arsa rinusak ing bala kali/ punagi mati ngrana//. Tegesné: Wénten taler sasuluh sané becik, satria agung saking panegara Aléngka, Sang Kumbakarna peséngan Idané, sakéwanten Ida madué sifat karaksasaan, yadiastun asapunika Ida mautsaha ngruruh kautaman, Ida dados pangéter yuda ring Aléngka, Ida sampun ngrauhang baos majeng ring rakan Idané mangsa swasti sajeroning yuda, Dasamuka nénten obah ring baos rain Idané, krana sané kamesehin wantah weré Kumbakarna mangda dados pangénter sajeroning yuda, Ida nénten tulak ring pangandikan rakanné, nginutin darmaning ksatria, nanging ring manahne Idané nénten satinut, Ida wantah pacang mélanin jagat, kauripané sampun jenek ring Aléngka, sané mangkin pacang kausak-asik olih prajurit weréné, Kumbakarna masumpah pejah sajeroning payudan.

Watek Kumbakarna sakadi puniki; sané kaping siki jujur lan adil, nénten setuju ring parilaksana jahat sané mimpas sareng hak lan kebahagiaan jatma lian. Sané kaping kalih manyungjung panegara sané marupa warisan leluhur bangsa nénten kajajah lan kekuasanin olih jatma lian. Sané kaping tiga cinta ring jagat yadiastun ngorbanang jiwa lan angga sarira. Parilaksanan Kumbakarna sajeroning crita punika Ida wantah nindihin jagat Idané boya ja nindihin rakan Idané sané murka.

Watak prawira sané sakadi puniki, sakadi watak lan tekad Sang Kumbakarna patut pisan anggé sasuluh utawi titi pangancan ring pungkur wekas sajeroning nindihin jagar utawi nyeledi dados prawira.

Kakawian salanturnyané kabaosang: Yogya malih kinarya palupi? Suryaputra Narpani Ngawangsa/lan pandawa tur kadange/ len yayah tunggil ibu/ suwita mring Sri Kurupati/ aneng nagri Ngastina/kinarya gul-agul/ manggala golonganing prang/ bratayuda ingadegken senepati/ngalaga ing Korawa/. Minungsungken kadange pribadi/ aprang tanding lan sang Dananjaya/Sri Karna suka manahe/dene sira pikantuk/marga dennya arsa males asih/ira sang Duryudana/ marmanta kalangkung/ dennya ngetog kasudiran/aprang rame Karna mati jinemparing/sumbaga wirotama//. Tegesné; Becik taler anggé sasuluh, Surya putra raja Ngawangsa, sareng Pandawa Ida wandah masameton, masiosan aji tunggil biang, Ida ngabdiring Sri Kurupati, kadadosang panglima ring sajeroning yuda, ring Bratayuda Ida kadadosang senapati, yuda ring Korawa. Kacepukang sajeroning pasametonan, mayuda sareng Dananjaya, Sri Karna banget érang manahné, antuk punika Ida polih pamargi ngwales pitresnan, sang Duryodana, sajeroning yuda Karna pejah kapanah olih mesehnyané, panguntatné Ida dados prawira mautama.

Adipati karna utawi Suryaputra daweg, kantun ngeneng nyihnayang ksatriané manut sumpah sané sampun kapajarang, sumpah satria minakadi: Ngargain lan nyunjung jasa Prabu Kurupati sané ngangkat Ida dados raja lan antuk punika Ida lémpas saking hinaan sajeroning payudan. Ida pacang ngwales budi antuk sumpah jagi mabéla Sri Kurupati untuk jiwa lan angga sarira. Ida nénten obah olih pinunas biangné, Déwi kunti, lan Prabu Kresna jagi prabéla Pandawa sané kantun kulawarganné, krana tunggil biang.

Watek lan tékad ngamel janji ngwales budi antuk satia ring sumpah sané sampun kapajarang, mangda bebaosé manut parilaksana. Watek sané asapunika banget kapuji. Puniki patut taler anggé sasuluh, anggé gegamelan sajeroning ngamel jagat mangda satia wacana lan satia laksana turmaning prasida ngwales pitresnan anak lian.

Makatatiga prajurit sané kawedar baduur patut anggé sasuluh olih para prawirané utawi para jana sané siosan. Minakadi pawikan, wijaksana, berani, jujur, lan adil. Ngeninin indik jasa bakti. Mangda nénten ngicalang teladan, andap kawéntenan angen-angenné, yadiastun marupa raksasa, nénten banget bédanné usaha manut kawéntenan sakadi manusa, mautsaha mikolihang kautaman.


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=32979

Lumut-lumut Watulumbang (64)

Sol Mi Re Do



Yen ring satuané, liu pisan anak sané médué geginan matapa. Wénten sané matapa di tengah gua ané peteng dedet. Wénten matapa di bongkol gunungé sané bet. Wénten di muncuk gunungé tegeh ngawir. Taler wénten ring selagan bangsing punyan bingin sané wayah. Samaliha wénten kocap sané matapa sambilang negak, sambilang majujuk, néngkléng, nungkayak, mekakeb, nungkalik, sambilang nyelép, nuding langit, ngamigmig, muah sané soléh-soléh siosan. Boya para lanang kémenten sané nglarang geginan kadi punika, taler akéh kocap para istriné nyarengin matapa. Tungkulang iteh matapa, ungsep ipun manjus, maambuh, masuwah, masigsig. Nganti dawa malémod bokné gémpél. Jenggotné putih. Kumisné makilit. Bulun sipahné jering.

Unteng daging satua kadi punika: tapa ten palas sareng gegodan. Mawinan yén wénten anak matapa, pastika sampun manggihin gegodan. Kadi sapunika ring satua. Taler kadi punika minab ring idup sadina-dina.

Anaké sané luas matapa patuh kocap kadi anak luas nyagjagin gegodan. Yén seken-seken nglarang tapa, sinah gegodané énggal teka. Yén gegodané palaibin, ento koné madan matapa buung. Yén kalah nglawan gegodan, ento koné madan sol mi ré do utawi kema pocol mai kado. Yén menang, orahanga masari patapané. Ditu lantas polih panugran manut tetujon. Koné dadi masih nunas paimbuh panugran, sakadi “bonus”. Di satuané liu anak matapa mulih ngaba bidadari. Koné bidadari ento dadi tukang ngalap bunga yén lakar muspa ka merajan. Dadi masih tunden mecik-mecik cokor ri kala kenyel negak masila mepuja nguncarang mantra japa mudra. Kénten caritan anak sané menang ring patapan. Kadi Sang Arjuna sané polih panugran utama marupa panah Pasupati, taler polih panugran “tambahan” marupa bidadari sané dumun ngoda Ida di alas patapan Idrakilane.

Sakéwanten nénten sami anaké sané matapa polih panugran kakalih punika. Akéhan anaké mangkin matapa kadi gendingan sol mi re do. Daké maan panugran, gegodan dogén sing ada teka. Majalan suwung mulih puyung. Gegaén kutang, pipis telah anggon sesari dini ditu. Anaké kadi puniki baosanga metapa milu-milu tuwung. Luas matapa peteng-peteng ka tongos ané orahanga tenget kéwala apang ada ané nimpalin. Sing bani padidian. Ngorahang nyeh tekén ibané padidi. Negak masila, lima macakupan, mata ngidem, angkihan ngangsur ningeh munyi makrisikan kadén kéné kadén kéto. Énggal-énggal ngaturang "Om, Shanti, Shanti, Shanti, Om" lantas makirig mulih. Neked jumah nuturang ibané nepukin ané aéng-aéng, ningeh munyi ané alus-alus. Saha bukti pesuanga batu uli di kantong bajuné. Batuné ento orahanga paican Betara sané malinggih di tongos tenget totonan. Enggang-enggep sampi mabalih gong anaké ningehang. Sabilang peteng ia ngipi, sabilang semeng ia melutin isin ipian. Makelo-kelo patuhanga ibané teken Sang Arjuna. Nyamané kadéna watek Korawa. Nepukin anak jegeg di marginé kadéna bidadari lakar ngoda ibané. Kadéna panugran “tambahan”.

Encén patapan ané seken-seken? Encén patapa ané ngaé-ngaé? Sing kena ban ngorahang. Kéwala kena ban ngrasanin. Sekené sing perlu orah-orahang. Sing sekené sing perlu jalanin. Yén seken-seken nawang awakné seken, niscaya lakar paekina tekén gegodan aéng utawi alus. Wiréh tapa ten palas sareng goda. Gegodan sané ngatehang anaké ané matapa lakar menék gunung, utawi lakar nyemplung ka pangkung. IBM. Dharma Palguna

saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=32516

Lumut-lumut Watulumbang (63)

Trena-Windu



Wénten soroh entik-entikan padang mawasta trena. Kruna padang sujatine marti galang, sekadi ring baos galang apadang. Ring dija wénten padang linggah, drika genahe katon galang. Taler manahé sareng galang. Napi ngaranayang manahé galang?

Yén ring tattwa, kocap wantah Manah sané ngaranayang manahé galang. Pateh sakadi baos; Manah anggén ngubuh manah; Manah anggon nungkulag manah; Manah anggén ngubadin manah. Baos tattwa punika makulit. Yén ten uning melutin, orahanga tattwané ento munyi ngambun di langit, sing ngentuk tanah. Dija ada unduk entik-entikan soroh padang ngaranayang manahé galang? Yén saja keto, mirib buron sampi malunan nepukin galang.

Di muncuk padangé ada damuh abulih. Damuhé ento teka uli di langité ané sing bakat baan nyuhjuh. Sing kena ban nuturang kénkén pajalan damuhé uli di langité. Semeng-semeng mara bangun dapatang damuhé suba malinggih di muncuk padangé. Damuh ento ning suci cara ketisan tirta. Buka soca sudhhamani. Kadi atma suci sedeng nyantosang Hyang Arka medal saking langité bedangin.

Ri kala Hyang Arka medal, katon wayangan Idané ring damuhé sané alit punika. Sekadi nunggal wayangan Surya kelawan damuh-atma punika. Sakéwanten panunggalan punika wantah ajebos. Yén sampun mamargi Hyang Arka negeh-negehang, damuh punika ilang saking muncuk padangé. Kija damuhé ilang? Yen ten becik ban nyingakin, sinah ten uning napi damuhé punika ulung ka tanah, napi awor ring panes téjan suryané.

Sapunika kirang langkung kawéntenan padang lan damuh. Padang punika trena, damuh punika windu. Sakéwanten trnawindu punika boya wantah padang kalawan damuh, Trnawindu taler pesengan sang dwija taruna sané pinih kasumbung ring Kakawin Sumanasasantaka. Ida yukti-yukti suddha, lan yakti-yakti siddhi, yadiastun kari anom. Kesucian Idané sakadi damuh ring muncuk padang. Kabaos suddhi santukan ring angga Idané wénten wayangan Surya sané setata galang. Kaucap siddhi santukan Ida wénten ring muncuk trena.

Sira Begawan Trnawindu punika? Ngiring takénang sareng Mpu Monaguna, sawiréh Ida sané ngardi Sumanasantaka. Kocap Begawan Trnawindu punika putera-dharma Begawan Agastya. Samian pawarah dang guru sampun katelebang. Genah patapan Idané ring Gunung Himawan, inggih punika silih sinunggil pancagiri sané suci lan madurgama. Saking patapané punika kocap wénten sunar ngendih neked ka langit. Punika cecirén Ida sampun muktyang sarining pawarah. Asep pahoman ten pegat-pegat sakadi paragan Ongkara jangkep Windu Nada. Mejalaran gelaran tapa, brata, yoga, samadhi, Ida molihang napi sané kabaos Asta Éswarya, inggih punika kasiddhian manah sané kutus akéh wilangannyané. Sangkaning Asta Éswarya punika mawinan Ida kabaos molihang jnana-shakti Sadashiwa. Sekadi nyakala Betara Sadashiwa ring Begawan Trnawindu.

Sapunika satua lan tattwan indik trna, indik windu, indik Begawan Trnawindu. Wénten raris anak melutin kulit satuané punika. Kocap angga sariran manusa ten béda kadi trna. Rauh ring muncuk trna punika waluya manah sané suci. Yéning yukti-yukti suci, sinah sampun pacang molihang kasiddhian. Ri kala jangkep kutus wilangan kasiddhian punika, sakadi Asta Éswarya, manah punika kabaos Jnanasiddhi. Nika sané mawasta bek.



IBM. Dharma Palguna
saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=32081

Angawé Duhkita Ikang Rat

I Gusti Madé Sutjaja


Di aab jagat buka janiné, mapan jagat Baliné anak suba katekain baan wang dura uli makudang-kudang gumi, lantas liu pesan krama dininé ané ngeresep yan wang durané nyiriang déwékné baan basa ané anggona. Abah buka kakénéné anak suba majalan uli nguniné kanti janiané. Yan janiané anak yan campur-campurang basa Baliné aji basa Inggris, anak koné lakara ngenah madengen wiadin mageem. Yan basa wayah wiadin Kawiné anggo ngimbuh-imbuhin, bakalan kénkénan panadianné baan wang manampiné?

Buka kéto ada patakon ané mentik dugas ada pabligbagan makisi-kisi duk rahina Nyepiné mapan anak tusing kalugra yan pabligbagané kalaksanayang saling pajerit, apa buin yan saling padengkik. Lantas ada ané masaut buka kéné ulian sang masaut anak urati pesan nlektekang wang Baliné yan saja ia bisa mabasa Inggris, ulian seken cacep wiadin ulian bisa apunggel-apunggelan, anak saja ia maan upah pipis ané madan dolar. Apa ké kebisanné wiadin dolarné ento ané mangranayang mageemé? Kéto buin ada mentik patakon.

Yan upahné anak saja begeh, ané seken mageemé anak jati kapascatan. Kapascatan unduk mabasa tur ngindikang tutur. Yan akitkit wiadin apunggelan upahné, anak saja kitkit wiadin bedik ané bisa cihnayanga baan tuturé liwat basané ané anggona mapitutur. Anak saja pikolihné pada-pada dolar, tur basa ané kaanggo pada-pada basa Inggris. Ané mabinaan ento panampén sang ané lakara mesuang dolaré mapan ia ngelah tatimbangan unduk basa, rasa tur isi. Tatimbangané ené ané patut kauratiang baan sang mapitutur apanga sang nerima tutur dadi suka di manah, dadi kendel di ati. Yaning begeh pesan sang manerima tuturé di guminé dadi lega di ati, pedas suba ikang rat dadi suka. Buka kéto indikané yang duluh di ileh-ilehan ngintip tur ngetut pajalan dolar wiadin pipis-pipis dura lénan ané begeh pesan maseliweran di jagat Baliné.

Satuané ané lénan anak liu masih, di ilehan sasihé abulan tengahé lakar teka, bisa makardi suka tur duhkita. Apanan lonto ané lakara makardi buka kétoné? Mapan pabligbagané anak saja kabuatang apanga tatas tur galang apanan lonto ané dadi duman idup sawai-wainan, tusing bisa lepasang indikan lakara pilih-mamilihé totonan. Ada lantas ané ngimbayang indik karya gedéné ené buka kakéné. Maan, buka kénkénan té?

Imbanné kéné. Yan buka janiné menékang bias ka montor teruké lonto anak mayah, ngudiang dadi yan ada anak ngalih tur menék di kerosi wiadin palinggih tusing lakara ia mesuang pipis? Tegarang tilik, amontoan gedén-gedén gambaré di sisin-sisin margané nyelegedog, apa ké ento makejang bakalan tusing ngamuatang sekaya, mesuang pipis? Mimih, ngudiang buka kakéné dadi pabligbagané? Sabilang madabdaban jag pesu patakon; patakon ané tusing soléh-soléh; patakon papojolan wiadin babenehan ulian pamineh jati polos.

Ané pedas suka tuah seken sang mangawé gambar-gambaré totonan mapan ia maan karya tur karyané nekaang pikolih marupa pipis tur bati. Kénkénan lantas sang ngamaang karyané? Pedas ia suka masih, yadiastun mesuang pipis, mapan gambarné liu pesan nyelegedog ditu di sisin-sisin margané tur semuné makejang kendel tur lega (yan kapilih). Ané buka encénan koné lakara mangranayang duhkita wiadin sebeté, tur enyénan lonto? Ento basa apunggelané ané aptianga mageem, basa Bali wiadin Inggris, ané anggona serana manutdut atin kramané ané marupa makudang janji ané, koné, lakara nyukaang krama tur ngalanduhang jagat. Yan seken sobayané, pedas ia lakara angawé suka ikang rat; yan tan, tusing buungang lakara duhkita ikang rat. Anak amulto lonto pakibeh jagaté, uli nguni kanti jani. Janji, paiketan tur simakramané anak tusing bakal pegat uncaranga tur lampahanga pidanan tur dijanan.

Pabligbagané dadi bancut buka jangkriké ketebin duk kramané sedek iteha mesuang paminehné krana wang pacalang pada teka mapan di pagubugané tengera ada cekian. Makejang pada pacrutcut magedi tur sepi ta ikang rat mapan rahinané anak saja rahina panyipengan.

saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=32080

Puyung

olih : Ida Madé Giur Dipta

Puyungé waluya malalung,

Puyung, makada buwung,

Puyung, mapuara suung

Puyung, mangawe bingung.



Payuk puyung mamunyi mrungpung,

Padi puyung, sunggar sumbung,

Di manyine kajekjek linglung,

Payu limpung katulung-tulung.



Uduh cening

Da baanga awaké puyung mamung,

Isinin puyungé aji kaweruh luwung,

Apang dadi adi luhung,

Tusing bingung.





Pandé Kurniawan

Nyeritayang Ujan



wénten gesit, sané mamargi

ri tatkala masan ujan kémanten

wénten malih crita, sané prasida katuturan

yéning nemonin sasih sampun ngelingsiran



mangkin, wantah pangaptian

sané kaartiang yéning crita

nénten ngrasayang gesit

lan ujan wusan ring pananggal

sané janten sampun

ngerépatin manah mangdané ngutsahayang

nyeritayang gesit punika









Negesin Ujan



negesin kukuh nyané suaran ujan

wantah prasida kadabdabin

olih kembang nyané sekar kemoning

sané ngrentebin alus desir angin panyemengan

salanturné

ulung, lan masanding malih sekadi pituduhné

sané engsek, ngresepin akah sekar kemoning

lan ngrepatin samar-samar pejalan matanai







Karmaning Ujan



ujan encah apetengan

tanahé kembang licitan

makasami senawané malih milpilan padéwékan

ngutsahayang ngembangan pusuhné jepun cenana

ngutsahayang ngelanduhan pucilné semaga bona

rumasa punika

karma karmaning utama.





Pangastungkara



yén sagét

sledét adi bibih bli

sané ngulangunin bulan purnama

indayang

sliahin ajebos, apange tusing tungkakan bli

purwaniné

lan ngidang ngemang kenyem

malarapan pangastungkara

pinaka panyumun tanggalé punika

Friday 23 April 2010

Paksi Lara

olih: I Komang Gedé Héndra Arismawan


Paksi Lara

Tan kaarepang pacang maurip

Durung embas mautsaha katundung

Kadi swecaning Widhi

Tan sida ngulah I Paksi

Manadi I Paksi Lara ngurip ring sekala

Pramangké kasayangan

Pangacepé riwekas gumanti maguna

Tutur kadarman genah matinggah

Sakancan widia pinaka ambara

Doh saking paumahan

Sang Lara ngeberang raga

Malajahang angga nyagjag genah mapaguru

Ngimbang katempuh Sanghyang Bayu

Disubané misi

Pacang mawali sada nguci

Nguci indiké né sujati





olih: Ketut Sariani

Lingsir



Bayuné ngancan maendukan

Makipekan tuara nyadia

Madelokan menek sayan ulap

Mangicir paningalanné maliat tuun

Runuh bayune mapapasan ring anaké busung

uyung puruhé bakat kelidin

nyelémpoh sakadi danyuhé ulung

ramé mabriuk

anaké tuah nolih

bangun mabekel rapuh

nyadia padidi kéwala bakat némpél témbok

magaang bisa sambilang manyilapin

sisan-sisan sarin tanah

ngisinin sisan idupé

mangenepin tuuh bajang nyanggra lingsir

matekep paliaté lamur

lelor majukut sambel sera

gadang-gadang sampun ngliwat

mangkin tuah nyelémpoh laut matédoh

ngantosang uripé lamur

ngancan tusing maumur





Rindu ring Ibu



Selid sanja kumpulan raos bakat ingetang

Samian maguna lan samian patut laksanayang

Pitutur anak tua

Pitutur sané mautama

Sami mekelin anak alit sané maguna

Surat-surat sané mautama lautan simpen

Tindakan lantang

Madaging aketan-aketan cita

Bungan rasa makembang makendelin raga

Ngiring ibu...

Sarengin titiang okan ibu

Putrin ibu mangkin sampun bajang

Sampun wénten tresnan lantang

Ngantungan urip

Mawali ibu ring ragan titiang

Rindu atin putrin ibu

Maguyang manah laut makeber ngindang

Ical malih rasa rindu kauyak gulem

Sedih kasih-asih

Matimpalan ujan sabeh maliah toya puek

Ibu tiang sebet kaiket tali seket

Mriki ibu sarengin

Bingung titiang matindakan ten wénten ibu ngraosin

saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=29636

Sujati

Olih I Nengah Konten

Dumadak I Ratu suéca/ manuntun raina wengi/ lamakane sida jua/ alang apadang kapanggih/ weruh ring sané sujati/ né langgeng sida katemu/ ring Ratu titiang ngaula/ ngaturang sikian puniki/ nyadia nyuun/ suécan I Ratu ring titiang// (pupuh durma) Kakawi olih dr. Ida Bagus Rai.

Manut sakadi teges geguritan sane kawedar ba duur, manyuratang indik nyukserahang angga sarira majeng ring Ida Sanghyang Widhi, tetujoné mapinunas mangda Ida mapaica pamargi mangda uning indik sané kabaos ''sujati'', turmaning mangda Ida manuntun pamargi sané galang apadang, mangda kacunduk ring sane kabaos langgeng, ring panguntatné mangda prasida kapanggih.

Puniki taler indiké sané sakadi punika, sajeroning cakepan suci Brihadaranyaka Upanisad I.3.28, taler maosang pamargi indik mapinunas ring Ida Sanghyang Widhi, pamarginé utawi panuntuné sané patut laksanayang utawi marginin sakadi sané kasurat puniki: Asato ma sadganaya/ tamaso ma jyotirgamaya/ mrtyurma mrtagamaya//. Tegesnyané; Pinunas tuntun titiang saking sané kabaos nénten patut mangda nemoning sané patut, tuntun titiang saking kagelapan mangda kacundung ring sané terang, tuntun titiang saking kamatian mangda nemoning kauripan sané abadi.

Mangda prasida kacunduk sané sakadi punika sané patut laksanayang turmaning marginin mangda prasida uning napi sané kabaos ''sujati''. Inggih punika mangda jatmané nglaksanayang sané kabaos ajahan bakti, karma, lan jnana marga. Sakadi sané kabaos ring sor puniki tan wénten anak nyidayang/ tan makarya angan akedik/ jag nyodog meneng kémanten/ kadi togogé puniki/ yéning makayun né mangkin/ bebas saking karya iku/ selegang pisan makarya/ madasar sepi ing pamerik/ yéning durung/ tan nyodayang pacang bebas//. (pupuh sinom) kakawin oleh dr. Ida Bagus Rai. Mangda prasida uning ring sane kabaos ''sujati', jatmané mangda makarya utawi malaksana, sampunang meneng sakadi togog, yéning mapikayun mangda uning sané kabaos ''sujati'' selegang pisan makarya utawi malaksana, yéning durung prasida makarya utawi malaksana sakadi sané ba duur, nénten prasida kauningayang sané kabaos ''sujati''. Punika ngawinang urip ring jagaté dados jatma patut makarya utawi malaksana. Manut sakadi sané kabaos sajeroning cakepan suci Bhagawadgita, III.8: Makarya manut sakadi sané sampun kawedar utawi katentuang punika banget becik yéning wandingang sakadi sané nénten makarya, yéning nénten makarya angga sarira punika nénten prasida kapiara. Yéning sampun makarya utawi malaksana mangda pikayunané kasikiang ring Ida Sanghyang Widhi, taler sajeroning Bhagawadgita sané marupa geguritan sané kakawi olih dr. Ida Bagus Rai maosang Uduh Déwa sang Arjuna/ sikiang kayuné mangkin/ ring Beli sami acepang/ baktin Idewa pang tulus/ tetepang ngaturang sembah/ Beli mamuji/ pacang nerima I Déwa//. Tan malih I Déwa nyandang/ ngudiang-ngudiang sajawanin/ ngaturang ragan I Déwa/ sampunang I Déwa takut/ serahang jua makejang/ tekén Beli/ pasti mangguh karahajengan//. Mungguing pituduh agama/ anak mula polos wiakti/ inggih ngaturang sinamian/ ring Ida Hyang Maha Agung/ nunas ica mangda Ida/ lédang ugi/ mapicayang pasuwecan// (pupuh ginada).

Ngruruh sané gumanti kabaos ''sujati'' banget pisan méweh, yéning sampun tetujon ingkup turmaning kadasarin antuk laksana utawi makarya sakadi sané sampun kawedar ri sajeroning cakepan-cakepan suci ba duur, unteng pamarginé mangdannyané nyukserahang angga sarira turmaning sikiang pikayunané, dasarin antuk manah sané lascarya, punika taler nénten rered-rered ngaturang sembah bakti majeng ring Ida Sanghyang Widhi. Yéning sampun asapunika parilaksana nganutin sakadi sané sampun kawedar punika pastika sampun napi sané kabaos ''sujati'' prasida pacang kauningin utawi kapanggih.


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=29635

Ngrereh Déwa Ulah Buta

Olih: W. Suardiana

Mangkin, kesadaran umat Hindu nglaksanayang sembahyang sampun nénten malih kasumangsayan, duaning yéning wénten karya ring kayangan ageng ring sajebag Bali kantos ka dura Bali makéh kramané rauh tangkil. Asapunika taler ri tatkala wénten rerainan sakadi tumpek, purnama, piodalan, lan rerainan sané tiosan, sampun makéh kramané rauh tangkil ngaturang bakti ring sasuhunan. Sakéwanten, pangrauhé ka kahyangan nénten kaserengin antuk parilaksana sané manut ring sesuduk anak sembahyang. Indiké puniki kacihnayang antuk kari makéh kramané lunga sembahyang nganggén panganggo sakadi anak ka mall; ané istri-istri nganggé pepayasan sarwa mael tur makwaca langah, asapunika taler sané lanang-lanang nganggé kampuh sutra mael saha pepayasan destar sakadi destar raja-raja zaman ilu.

Tiosan ring busana sané norak, taler parilaksanan sameton Baliné ri tatkala sembahyang ka kahyangan taler patut kasalinin. Upaminipun, ri tatkala ngantri pacang ngaturang pangubakti ring panataran, genah ngaturang bakti. Sering kaulané matungsek-tungsekan, saling sikut, saling maluin, ngrereh genah mangda polih dumunan ngaturang bakti. Indiké puniki pacang ngawinang pikobet, napi malih yéning pecalang duéné nénten prasida ngatur sang sané jagi maturan. Napi malih kori genah ngranjing ka jeroan cupit, ngangsan robed sampun pamarginé.

I riki majanten asapunapi solah manusané kasujatiannyané ri tatkala ngrereh sané kawastanin ning, nénten ja madasar ning, sakéwanten biuta. Yén selehin daging pustaka suci duéné, tetujon i raga ngaturang bakti ka kahyangan boya ké ngrereh kaeningan manah? Manut ké parilaksanané sembahyang nganggé wastra putih tur ri tatkala pacang ngranjing ka jeroan ring koriné matungsek-tungsekan. Sakadi iklan ring TV-né, ipun i itik prasida saling guluk sareng timpal, ngantré ring genahé cupit nénten sakadi i raga rauh sembahyang manten masuksuk.

Déwa ya, Buta ya, Manusa ya

Déwa di déwéké! Asapunika baos anak wikan. Manusané prasida matuh-matuh sifat déwa yéning parilaksanannyané nénten lémpas ring darmaning agama miwah darmaning negara, taler manut ring sesana soang-soang. Samaliha, kabaos buta, yéning i manusa nglarang parilaksana sané ngadug-adug, lémpas ring uger-uger. Yéning meled gumanti prasida kabaosang Déwa, pastikayang dumun parilaksanané nénten lémpas ring sesana, nénten naenin mabar awig-awig.

Mangkin, parilaksanan kramané méweh pisan narka duaning makasami mawacana becik, sakéwanten ring ungkuring wacana, solah ngipuk. Parisolah puniki kacihnayang taler ring parilaksana duk ngaturang sembah. Saking ngawit pakubonan kantos genah ngaturang sembah, parisolah kramané wénten sané sliwah. Busana norak, basa-basita ngacuh, taler semita mrakpak. Yan selehin niri-niri, yadiastun nénten makéh sané malaksana kadi punika, nanging sakadi baos paribasané aduk sera aji kéténg, asiki malaksana iwang makasami keni ius kaon.

Ka genah suci (Sad Kayangan miwah Dang Kayangan, pura panti, paibon, dadia, mrajan) miwah sané lianan boya ké genah ngrereh kasujatian sekala, sakéwanten yan ring sekala sampun nénten mupuh napimalih ring niskala duhkapan pacang mangguhang kasujatian. Yén ka kayangan sampun makta solah kadi buta, matungsek-tungsekan kadi kabaosang ring ajeng, duhkapan pacang mangguhang Déwa, méh-méhan manggihin buta!

saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=29633

Satak Juta

Olih Mas Ruscitadéwi

Pis satak juta rasayang tiang bek sajan. Kéwala pis amunto sing ada artinné yéning bandingang tekén tresnan matua luh muani sané setata aptiang tiang.

“Yéning ulian pipis satak juta tiang nyidayang makatang rasa tresnan mémé bapanné Bli Madé kurenan tiangé, sinah luung pesan,” kéto tiang mapitungan padidi, sambilang nyuahin Luh Éka pianak titiangé ané adiri.

Tiang tusing bisa ngampet demen, suba marawat di matan tiangé, Luh Éka kaempu lan kasayangin olih Pekak lan Dadongné.

“Dumadak ulian pipis satak juta ento, I Mémé lan I Bapa nyak las nrima tiang dadi mantu, dadi kurenanné Bli Madé,” kéto tiang ngrimik padidi. Luh Éka pianak tiangé matolihang, mirib ia marasa héran méméné mamunyi padidi, kéwala ia sing matakon. Becat-becat ia nyemak tasné, turin malaib menék ka mobil, ané lakar setirin tiang.

Luh Éka, pianak tiangé totonan mara kelas 1 sekolah dasar. I pidan dugas, kulawargan titiangé tondén kena baya, Luh Éka biasa kaatehang masuk olih bapanné, kurenan tiangé, Bli Madé Sukèrta. Dadinné sasukat Bli Madé, kaukum sangkaning nyalukin kapelihan bapanné, tiang ané ngatehang Luh Éka ka sekolah.

“Dumadak ulian pipis satak juta, Bli Madé becak bébas uli penjara, dumadak di subané Bli Madé bébas, mémé lan bapa, bisa ngajiang tiang,” kéto dogén pinunas tiangé.

Seka becik mas-masan tiangé adep tiang, mobil tiangé masih adep tiang. “Kadung ja besik dogén ngelah mobil, né penting tiang nyidang buin mapupul ajak kurenan,” kéto pangaptian tiangé sambil nyerahang pipis satak juta ka matuan tiangé ané muani.

Mirib, matuan tiangé luh muani suba ngancan kresep, unduk pitresnan tiang lan Bli Madé kapininan kulawarga. Ento mirib ané nganayang matuan tiangé ané muani sesai malali ka penjara, tongos kurenan tiangé maukum. Pang kuda kadén matuan tiangé ngorahang matemu ngajak kepala penjarané. Sabilang ningehang unduk ento, ketug-ketug tangkah tiangé, rasa demen rasayang tiang nengsek, cara tusing nyidang tambakin.

Jani, kurenan tiangé nyidang pesu uli penjara. Saja dingehang tiang, kurenan tiangé pesu krana waneng hukumanné mula amonto. Patakon nyaman-nyaman tiangé jumah ané setata nakonang unduk pelakun pipisé ané satak juta, tusing cawis tiang. Nyak kija ja lakun pipisé tusing sangetang tiang, né penting, kurenan tiangé pesu uli penjara. Né penting, panak tiangé Luh Éka nyidang matepuk ajak bapanné.

Sedeng demen-demenné tiang makangen-kangenan ajak Bli Madé kurenan tiangé, saget tiang ningehang satua jelék pesu uli bibih Bli Madéné.

“Mimih nyajang sajan i bapa, kadén nak ka penjara nelokin Bli, jeg ka penjara ngalih pejabat penjarané, laut matetawahan unduk tongos pagawé negeri. Koné suba maan tongos, ajinné aji satak juta. Kija kadén i bapa maan pipis anggana meli kursi pagawé negeriné ané lakar tegakina baan I Nyoman...,” kéto Bli Madé ngorta sambilanga masebeng jengis. Kondén pegat satuanné Bli Madé, sagét rasayang tiang panyingakan tiangé makunang-kunangan, bayun tiangé runtag, laut tiang ensap tekén padéwékan.

Mara inget, dapetang tiang, ragan tiangé suba di kamar di duur pasaréanné. Di tebénan tepuk tiang Bli Madé lan panak tiangé Luh Éka nguwut batis tiangé. Uli semunné ngenah sajan Bli Madé sing nawang unduk, tur marasa sangsaya tekénang padéwékan tiangé.

"Uli pidan Gék gelem, dadi sing taén maorahan tekén Bli?" kéto Bli Madé matakon alus.

"Ampurayang Bli, Gék, mirib krana baet ngenehang Bli, ngemasin Gek gelem, jani Bli suba teka, suba mulih, da buin anggona keneh," kéto buin Bli Madé ngaraos. Cingakin tiang panyingakanné barak, sedih ia nepukin tiang buka kéné.

Tiang sing dot Bli Madé, ané mara sajan ngrasayang udara bébas marasa sebet, lawan-lawanang tiang bangun. Ngedénang tiang bayun tiangé, tiang makenyir. Bli Madé milu makenyir. Kenyir Bli Madéné rasayang tiang manis sajan cara kenyiré ané pidan duges tiang nu matunangan.

Nyingakin kenyir Bli Madéné prajani ilang sebet, pedih, lan inguh tiangé. Ané rasayang tiang tuang rasa bagia lan angayubagia ring Sanghyang Widhi sangkaning tiang kapicayang galah mapupul buin ajak kurenan lan panak tiangé. Bisa mapupul cara janiné dogén suba tan kadi-kadi rasa bagia tiangé. Tusing buin tiang sebet tekéning pipis satak juta ané suba juanga baan matuan tiangé, bapanné Bli Madé.

Ngingetang unduké ento makebris kedék tiang padidi.

"Yéh nak nguda jani Gék kedék, ada ané soléh di awak bliné?," paling Bli Madé malihan awaknné, uli duurné kagrépé, boongné, kupingné, bibihné, bajunné, konyangan kabalihin. Parisolahnée ento ngranayang tiang sumingkin kedék.

"Tusing Bli, tusing ada ané soléh sid néwék Bliné," kéto tiang ngorahin ia sambilang ngampet kedék.

"Man kéto nak nguda dadi Gék kedék, suud niwang, suud ngeling jani kedék, da nyén suud kedék dadi ngeling, dék-dék ling, dék-dék ling," Bli Madé ngendiang tiang, cara ngendingan anak cenik pusuh.

"Jani tiang kal nyatua, kéwala Bli harus majanji tuasing dadi pedih nah," tiang natangin Bli Madé.

"Unduk apa? Da gén nyanan Gék nyatuang untuk Gék mamitra nah," Bli mapi-mapi pedih. Kéwala penyingakané kijep-kijep, ngenah sajan ia macanda.

"Tenang gén, tiang sing taén ngelah mitra, makeneh ngelah mitra dogén tusing taén. Né unduk pipis satak juta ané punduhang tiang uli tabungan, ngadep mobil, lan ngadep mas-masan" kéto tiang nyarita.

"Pipis satak juta? Pipis satak juta ané anggona ngalih tegakan pagawé negeri kapinang bapan Bliné, ané banga adin Bliné, I Nyoman Wati ento, pipis satak juta ento... ."

Tusing baang tiang buin Bli Madé nglantangang munyinné. Tekep tiang bibihné aji anggutan. Bli Madé bengong, panyingakanné barak, kéwala matalang.

"Bli suba majanji tusing pedih, Bli harus satia tekén semaya, Bli sing dadi pedih," tiang nengsek kurenan tiangé apanga tusing pedih. Endahang tiang ya, ginikang tiang bangkiangné, gelut tiang, diman tiang, sambilang tiang kedék kékék-kékék.

Panak tiangé Luh Éka, masih milu nuutang, maganti-ganti tiang ngéndahang Bli Madé, maganti-ganti tiang gelut, nginikang lan niman Bli Madé, kanti ilang gedeg lan pedihné. Jani Bli Madé milu kedék cara tiang lan Luh Éka-né.

"Péh buin i raga bakat belog-beloganga tekén i bapa, mula ja i raga jak dadua belog, Gék lan Bli seken-seken belog. Suba Bli nyak ngantiin togos i bapané di penjara, jani Gék buin ngantiin pamelin kursi pagawé negeriné adin Bliné. Nyoman Wati, panak paling kesayangan i bapané. Mula cocok i raga makurenan, patuh-patuh belog," kéto abetné Bli Madé sambilanga ngagas duur.

"Tiang nyak ngemang pipis satak juta ento krana kadén tiang anggona mesuang Beli uli penjara. Bas kaliwat demen tiangé ningehang Bli bébas uli penjara, ngranayang tiang sing pedas matakon lakar anggona gena pipis totonan. Yén sing Bli ngorahang i bapa kapenjara boya ja tuah ngurusang Bli, kéwala pepesan mabisnis tegakan pagawé negeri ajak oknum pejabat penjarané, berek tiang tusing madaya pipis tiangé ané satak juta ento anggoné meli kursi. Tuni saja tiang makesiab, sebet tekén pipis tiangé ané satak juta ento, kéwala jani rasa sebet tiangé suba kakalahang olih rasa bagia sangkaning Bli suba jumah, ngenemin Luh Éka, turin ada di samping tiangé. Kalingké pipis satak juta, kadirasa amiliar tusing lakar ada bandingané tekén kalegaan tiangé jani, nepukin Bli suba bébas."

Bli Madé ngidemang panyingkanné. Tangkahné kebut-kebut, rasayang tiang ya mautsaha ngampet elingné.

Bli Madé tusing mamunyi apa-apa buin. Sahasa ia ngelut awak tiangé. Tekek sajan, cara tusing dadi kelésang.


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=28773

Wednesday 27 January 2010

Inget

Tumbén tiang marasa kabangunang kapin mémén tiangé ané newata.

“Gég, bangun…, bangun…, bangun,” kénten rasayang tiang mungin i mémé mangunin.

Maksa-maksang tiang bangun.

“Nak nguda ya, i mémé saet sajan mangunin uli kaladiatuanné, pasti ada ané penting sajan,” kéto keneh tiangé. Ané ngranyanang sahasa mukak matan tiangé.

Tolih tiang kema mai, sing ja ada apa. Kéwala munyin mémén tiangé enu macenging di kuping tiangé.

Dina ento kuping tiangé cara kabekin tekén mungin mémén tiangé ané nondén bangun.

“Gég bangun…bangun…bangun…,” kéto setata ané dingehang tiang.

Dinané ento tiang magarapan cara biasané. Apa ané rencayang tiang uli ibi puanné, jalanang tiang dinané ento. Saja tiang sing taén nyak mapuangkid. Apa ja ané nyidang jemak tiang galahé jani lakar jemat tiang prajani. Sing buin misi mani puanan.

“Yén nawang mani puan tiang sing nyidang nyemak gaéné ento. Urip baan nyilih, sing tawang bin pidan lakar tagiha,” kéto setata ané kenehang tiang, ané ngranayang tiang mautsaha mragatang gaé, apang tusing nungkak.

Tiang ingat di keneh tiangé ada majanji lakar ngemang keponakan tiangé baju. Jani keponakan tiangé ento suba nyak paek ajak tiang. Pepes ia nagih beliang kéné beliang kéto, ngidih kéné ngidih kéno. Tiang masih demen beliang lan ngemang ané nyidang isinin tiang. Yadiastun reramanné mémé lan bapanné tusing démen kapining tiang, setata nundung tiang, keponakan tiangé ento sing milu-milu. Ia biasa-biasa dogén.

I pidan ia saja ia cara mémé bapanné, milu nguber tur nagih nyagur tiang. Ngorahin tiang magedi uli jumah tiangé. Ngorahang tiang lakar ngrebut warisné. Kéwala jani, ia sing taén mamunyi kéto. To awinan tiang sayang ajak ia. Makita sajan ngemang ia apa ané gelahang tiang.

Suba uli makélo tiang ngelah keneh ngemang ia pipis, apanga ada bekel né mani puanan. Tiang suba nambun-nambunan pipis, lakar dépositoang tiang ia pipisé ento. Apang ia tengkejut, tiang ané lakar népositoang, lakar idih tiang foto copy KTP-né.

Uli semengan tiang suba kenyar-kenyir ngenehang demenné keponakan tiangé gaénang déposito. Suba uli puan tiang ngorang ngidih foto copy KTP-né. Ia masih suba majanji ngemang.

Jani tiang suba, sayaga lakar ka bank. Alihin tiang keponakan tiangé ento, tagihin tiang foto copy KTP-né cara janjiné puan.

Tiang sajan-sajan tengkejut nrima panampinné.

“Cang sing nyak berususan jak Ci, Ci sing dadi nangih warisan, Ci nak luh. Gediang iban Ci né uli dini. Umahné, umah cangé, lan mémé bapan cangé ané ngelahang,” lantang sajan munyin keponakan tiangé ento. Tiang sing nyidang buin ningehang lanturang munyinné krana tangkah tiangé malunan engsek. Yéh matan tiangé, malunan ngetel.

Becatang tiang malaib ka pangaén, buung tiang gaé déposito ka bank.

Inget tiang buin teken unduk ané pidan-pidan, dugas mémé bapan tiangé nu idup. Dugas, ento beli, ipah, lan keponakan-keponakan tiangé ngrebut tiang, nundung tiang apang magedi uli jumah, kéwala mémé bapan tiangé tusing ngemang.

“Gég, bangun…, bangun…, bangun…,” buin dingeh tiang munyin mémén tiangé ngebekin kuping. (Gék Yatri)


saking: www.balipost.com

Lumut-lumut Watulumbang (55)

Satua Nengetang Jlema


Ada anak ngorahang jlema koné cara keris. Tenggek jlema koné dadi patin keris, masoca mata dadua, misi ukir-ukiran cara kuping cara cunguh, mabungut magigi malayah bisa nyelép. Cutetné cara patin keris ané aéng. Awak jlema sa betén pala orahanga dadi saung keris. Kéto abet anaké punika maosang.

Enggang sampiné mabalih gong. Apa to?

Anaké ento nglanturang tuturné. Déwan keris sing lénan tekén Sanghyang Pasupati. Ida sané masupati sakancan keris. Awinan yén nuju Tumpek Landep sampunang keris besiné dogén tunasanga pamasupatian. Keris-awak puniki tunasang masih pamasupatian.

Anggut-anggut sampiné kiap. O, kéto!

Dueg sajan anaké ento nyambatang unduk buka kéto. Awinan sampiné percaya, jlema boya “buron” campah. Jlema ento buron tenget: ia ngaé keris, ia masupati keris, ia tengetan tekén keris.

Buin masih ia ngorahang jlema koné cara méru. Sambatanga di tengahan awak jlemané koné ada cakra. Tongos cakra ento matumpang-tumpang cara méru, uli cakra ané paling betén menék-menékang nganti cakra ané paling muncuk. Sabilang tumpang maka sthanan Ida Betara koné.

Buin sampiné enggang mabalih gong. Apa to? Anaké ento nglanturang tuturné. Ané ngaé méru di awaké majujuk orahanga tulang ané misi sumsum di tengahé. Di cakra ané paling betén koné ada cara lelipi saab (kobra) pules. Yén lelipi ento idup, apabuin majujuk ngliwatin cakra-cakra ané ada, ento koné ngranayang anaké siddhi.

Anggut-anggut sampiné pengeng. O, kéto! Ngancan nenget-nengetang jlemané yén saja keto. Liu sajan ada Betara di awaké. Uling jani sing dadi ngawag ngaba iba, ngejang iba, ngubuh iba. Koné yén ngawag-ngawag bisa énggal Betarané magingsir. Yén Betara magingsir, awaké patuh cara pura sing misi déwa. Tengetan tekén méru masih ada koné.

Apa to? Sampiné suba ngeh, tawanga ibané tunian mabalih gong. Jani sampiné ngembék-embék cucud ia matakon. Déwékné masekenan lakar ningehang dharmawacana.

Marérén Juru Angoné nepak gong. Cara anak sadu, makisi-kisi ia di kuping sampiné. Jlema ento koné patuh cara Ongkara. Tenggek ané bunter sing lénan tekén windu. Pala ané masambung lengen neked ka jrijin lima kiwa tengen ento arddhacandra. Awak sa betén pala ento aksara Ong. Bok duur tenggek dadi nadané. Ongkara madan kuta-mantra, mantra paling utama, sthanan Ida Betara ané paling tenget. Tengetan tekén ento sing koné buin ada.

Dong jlemané ané paling tenget? Mula paling tenget yén saja suba patuh. Dija ngalih jlema ané seken-seken patuh buka kéto di guminé. Jlema ané patuh buka kéto liunan orahanga ada di satuané. Tengeté masih matumpang-tumpang cara méru. Tumpang ané beténan pangenahne aéng. Tumpang ané duuran sujatiné suci. Yén nyidang suci buka kéto, mara madan patuh.

Iteh Juru Angoné ngamigmig pedidi cara anak kalangenan tekén karirihane. Sing tawanga sampiné léb kija kadén. IBM. Dharma Palguna


saking : www.balipost.com

Galuh Payuk

Olih W. Suardiana



Kacrita Ida Anaké Agung di Puri Daha muah pramiswarinidané dahat kasungsutan pikayunan, sawiréh Ida tusing madué putra. Unduké ento ngawinang peteng lemah koné pramiswarin Ida matetangisan dogén. Sayan makelo sayan mawuwuh kasungsutanidané. Duaning kéto, Ida Anaké Agung lantas nauhin baudandanidané makejang. Sasubané pepek pada nangkil, lantas Ida Anaké Agung ngandika sada banban.

“Nah, Paman baudanda tandamantri makejang. Buat unteng dedauhan gelah tekéning paman tusing ada lén ané lakar sarat raosang gelah tekéning paman, tuah unduk gelahé ngajak ia i adi, rabin gelahé. Paman suba pada nawang buat yusan parabian gelahé sareng i adi suba makelo san nira marabian, nanging tondén prasida ngelah putra. Déning kéto, ané jani nira ajak pramiswarin nirané lakar luas kalasé nangun kérti, sing kagét apa ada paican Widi, maicain nira putra. Sapakalah nirané, Paman Patih serahin nira ngisi guminé makejang dini, tur Paman apang pageh nitahang guminé, kénkén nira apang kéto abet Pamané!”

Sawiréh kedeh pesan pakayunan Idané pacang lunga, dadi tusing bani pepatih-pepatih Idané ngandegang. Buina, mula baudandan Ida makejang rep sirep takutné tekén Ida Sang Prabu Daha.

Kacrita jani mamargi Ida Sang Prabu tuah kairing antuk pramiswarinidané dogén, panjakidané nénten pisan kalugrayang ngiringang raganidané. Kacritayang pamargin Idané sareng kalih, menék jurang tuun pangkung di tengah alasé wayah. Yén kudang dina muah sasih kapo Ida mamargi, manggihin raris Ida punyan baingin gedé, ditu Ida mararéan. Duaning kleteg kayun, raris Ida mayasa di sor taru bainginé totonan. Suba wusan Ida nragiaang genah mayasa, raris sareng kalih nglaksanayang mamati raga.

Kacrita jani di Suargan, Ida Sanghyang Siwa kalintang méweh pikayunan Idané mikayunin, déning Suargané tan mari kebus bara tur tlapakan tanganidané setata medal toya. Duaning kéto, ditu lantas Ida ngandikain parekanidané Sang Gagakpetak, kandikaang natasin ka Mrecapada, wiréh kayunang Ida, sinah ada anak nangun yasa. I Goak putih lantas majalan ngungsi ka Mrecapada. Suba lantas teked di alasé, lantas ia ngindang mailehan, kanti kenyel koné ia ngindang, masih tusing nepukin apan-apan. Sedek ia ngimbang ngaja kanginan, diti ajinanga ada punyan baingin gedé buina tegeh ngalik. Ditu lantas Sang Gagakpetak ngungsi punyan bainginé ento, praya lakar marérén. Mara ia menceg, tengkejut lantas Sang Gagakpetak, wiréh aséna carang bainginé totonan kebus pesan.

“Yéh, apa ya krananné kayuné ténénan kebus murub, indaang ja lakar tatasin beténné apa ya ada,” kéto keneh I Goaké lantas ia makeber nganuunang, ajinanga Sang Prabu sareng Pramiswarinidané mayasa mamati raga.

“Bah, né ko ngawinang Suargané kebus. Yéh, né Ida Sang Prabu Daha sih né. O, né rabinidané pada bareng,” kéto kenehné I Goak sambilanga nglingling ragan Ida Sang Prabu makakalih. Suud kéto, lantas koné makeber Sang Gagakpetak malipetan ka Suargan, ngaturang unduké ento tekén Ida Betara Siwa. Mara polih atur kadi aturné I Gagakpetak, dadi Ida Betara Siwa ngandikain Sang Kalimandu, kandikaang ngoda yasan Ida Sang Prabu Daha.

Gelisang crita, mara neked Sang Kalimandu sig genah Idané nangun yasa, lantas ceburanga déwékné uli punyan bainginé, ulung koné lantas ia di pangkoan Ida Anaké Agung. Nanging, Ida tuara ja obah, langgeng pesan tekén yasa tur tusing ja makejehan nyang agigis. Lantas, aliha Ida Anaké Agung Istri, plisahina raganidané olih Sang Kalimandu, nanging masih tuara melutang apa. Déning suba kanti kenyel Sang Kalimandu ngoda Ida sang mekerti, masih tuara mintulin, buina suba sanja, lantas malipetan buin ia ka Suargan.

Teked di Suargan énggal-énggal koné ia tangkil ring Ida Betara Siwa nguningang undukné tuara prasida ngoda yasan Ida Sang Prabu Daha. Sawiréh kéto, dadi Ida Betara Siwa ané jani lunga ngoda yasan Ida Sang Prabu. Ida Betara Siwa nyuti rupa dados Pranda putus. Sarauh Idané sig genah Ida Sang Prabu Daha mayasa, raris Ida malinggih di pucak bainginé sarwi nguncarang wéda. Buin akejepné sagét ada ulung ujan bunga muah sarwa miik-miik. Nah, duaning kéto, dadi Ida Anaké Agung nglesuang kerti, sarwi Ida muspa sareng kalih tur matur ring Ida Betara, “Inggih Ratu Betara, titiang ngaturang sembah ring Palungguh Betara, kénak Cokor Palungguh Betara ngiangin titiang, déning wénten sané lungsur titiang ring Palinggih Betara.”

Ngandika Ida Betara Siwa, “Maan apa buin kuangan, suba amonto kasukan Sang Prabuné, jani apa buin kal tagih?” Wau kéto pireng Ida pangandikan Ida Betara Siwa, matur raris Ida Sang Prabu sarwa alon.

“Wiakti katah pisan sampun suécan Palungguh Betara ring pasikian titiang, sakéwanten sané asiki, manik majalan Ratu Betara durung ngicén titiang. Inggih yén wantah Palinggih Betara lédang, punika lungsur titiang.” (Masambung)


saking: www.balipost.com

Ngidih, Nunas, Natakang Lima

Ari Dwijayanthi


Setata marasa kuangan tekéning apa ané gelahang, ngranayang i raga sing suud-suud natakang lima. Suba ngelah kéné, makita ngelah kéto, ento makrana i raga setata nunas, natakang lima, ngaptiang apang sida bakatang ané kakitanin.

Yén di pempatan jalané i raga sesai nepukin anak natakang lima ngidih-idih, gobanné dekil, komel, kukuné badeng-badeng, awakné berag téngrés ento adané anak gegéndong. Anaké ené minabang tiwas nékték, tusing ngidang nyakan sawiréh tusing ngelah ané kal jakan. Budi ngalih gaé, gaéné tusing sida mupu, ngarap karang cara nglawar capung, lebihan béa tekén asilné. Ento makada ada lantas kenéh ngidih-idih. Yén kéné asané aluhan maan asil, krana pragat natakang lima, nyageran kritisan uli anak olas.

Nanging yén ada lantas anak sugih mapi tiwas, terus-terusan 'ngidih-ngidih'. Tusing marasa cukup tekén ané gelahang ento awanan pesu rerikrikané apang tetep sinah tiwas, sebengé kasaruang. Ngengkebang déwék uli sebeng, disubané kéné nak saru ané tiwas ajak ané sedeng pantes tulungin.

Mula cara undag-undagan, yén ada anak ngidih pasti ada anak ané ngemaang. Ené ngemaang selah anaké malaksana luung, mayah karmané i malu. Ngemaang ngidih tekéning anak ané seken-seken sing ngelah ento nyalanang keneh i raga matetulung. Ngedum ané gelahang i raga, krana ané kagelahang jani sayuwakti masih kapolihang saking ngidih 'nunas ica' ring Betarané. Cara ada ané ngemaang galah, sesulur, lan tandang yén i raga suba kukuh lakar ngemaang ngidih. Ento makrana, anak ngidih tusing dadi pasahang ajak anak ané ngemaang. Krana makadadua ento saling mapaiketan.

Sayuwakti yéning ada anak ngidih-idih matagenan utawi éling tekén awakné idih-idih. Ento adané anak ané nyajerang katuyuhan uli anak lén, ngulurin keneh mayusné. Krana malunan pesu mayusné tekén lakar majumu ngalih gaé utawi magaé. Ngidih-idih ané kéné ané tusing antes kalaksanayang, krana lakar ngurukang déwék ngancan mayus. Kéwala ada masih anak ané ngidih-idih sangkaning muruk malajah ngandapang raga apang bisa ngrasayang lek. Lek kapucingin, lek tekén déwék padidi, tur lek tekén sabilang anak ané nepukin. Biasané ané ngidih-idih buka kéné tuah anggona nyambung uripné, boya ja anggona ngalih kasugihan.

Kéwala ada anak ané kéweh sajan orahin ngidih. Sabilang baanga apa-apa setata itunganga tur dot lakar ngwales. Anak kéné koné masih madan pripit. Kéwala pripitné boya ja pripit ané tusing ngemaang arta brana, nanging anaké ento kaorahang mripitang karma melah.

I raga ajak makejang sujatiné tusing taén lek ngidih-idih utawi nunas. Utaminé nunas karahayuan majeng ring Sanghyang Widhi Wasa. Apaké ngidih-idih buka kéné pelih? Koné, i raga nunas krana i raga uning ring kawisésan Ida. Yén sing koné i raga nunas, nyapa kadi aku koné adané. Kéwala men lebihan nunas, sesai nunas, nunas magenepan ané boya-boya, loba i raga kaucap. Dadiné ngidih ento ada ané beneh, ada ané pelih. Beneh pelihé tuah i raga ané ngrasayang, tuah i raga ané nawang.


saking: www.balipost.com

Dedaaran

Olih I Wayan Juniartha
Jenis makanan tradisional to nak menunjukkan watak suku bangsané, kéto téoriné I Wayan Cupak Bagus.

Sedeng liang krama sekaa tuaké. Ada né ngirim tum céléng 200 tur kacang goréng 2 kilo. Maklum paek Pilkada, rajin tim suksésé ngirim jotan kija-kija. Yén ada nak ngejot patutné tampi, disubané jotan dadi tai memilih tetep nganggo hati nurani; keto semboyan sekaa tuaké.

"Contoné jlema Jawané," keto abetné I Wayan.

Jlema Jawané paling demen kén témpé lan tahu. Ajiné mudah, ngaé né sing ketil, tahan lama, gizi né tinggi tur nyidayang kombinasiang ajak makudang-kudang bahan makanan ané lianan; adungang jak nyuh dadi botok, ajak asem lan kecap dadi témpé manis, isinin tepung dadi mendoan.

"Artine jlema Jawa to demen irit, sing demen ribet, sing demen waktuné telah krana urusan makan dogén."

To makrana jlema Jawané nyidang nabung, jemet magaé tur kuat magaé.

"Yén jlema Bali mula demen kén dedaaran ané ribet."

Contoné lawar. Yén ngaé lawar, lakar kabasané gén ba liu sajan jenisné. Matektekan basa gén ba liu sajan nyuang waktu lan sumber daya manusia. Di subane pragat, sing lewat pat jam ba masem lawaré.

"Yén ngoréng témpé lan tahu padidian nyidayang mragatang. Yén lawar, harus ramé-ramé mragatang. Sing ada nak nglawar padidiané. Nglawar padidian to patuh jelékné ajak maceki padidi."

Artiné, jlema Baliné mula demen ramé-ramé, demen kumpul jak nyama braya, demen mesuang pipis lebih anggo dedaaran.

"Krana demen kumpul-kumpul né ba waktu anggo magaé dadiné bedik."

Apabuin liunan dedaaran Baliné mula malakar bé céléng.

"Yén suud naar témpé tahu nak cedang matané. Yén suud naar lawar céléng tur nyiup komoh, nak asli pesu kiapé. Tungkulang kiap asli sing nyidang magaé."

Anggut-anggut krama sekaa tuaké. Sing ada ané bas serius ningehang téoriné I Wayan. Konyangan lebih serius ngarap tum lan kacang. Anteg jatahné I Wayan ba gragasé kén krama sekaa tuaké.

"Jlema Baliné masi demen sajan kén dedaaran ané isiné makudang-kudang jukut tur rasané lalah, calah srombotan."

Artiné, jlema Baliné mula demen kén ané maadukan, ané ngaé peluh pesu lan basang méncrét.

"To téorin cangé, yén cenik-ceniké jani demen ken pizza, KFC, lan McDonald, artiné watakné ba calah jlema toris masi," kéto abetné I Wayan sambilanga nyemak lumur tuakné.

Ba sing misi apa lumurné, duman tum céléngné masi ba ilang kija kadén, toplés kacangé masi ba puyung. Kéto ba adaté di Bali; yen bas liunan mapeta sinah lakar sing maan duman apa.


saking: www.balipost.com

Srombotan

Mas Ruscitadéwi

Lalah, kéwanten nyangluh wantah rasa sané prasida kapolihin ring basa jangan srombotanné. Basan srombotan sané makalas, madaging kunyit, isén, bawang, kesuna, mica, lan cekuh, kalablab kantos kentel. Basa puniki raris kakancuhin, ring basa tabiané, anggén nagingin makudang-kudang jangan miwah kaimbuhin kacang-kacangan.

Basa lalah, manis, lan nyangluh puniki sayan jangkep ri kala matemu sareng jangan paya sané sada pahit, kacang botor sané emes lan kacang magoreng sané sada katos. Sakadi makudang-kudang rasa lan pangrasa magilikan dados siki, ngwetuang rasa jaen, nyangluh sané tan sida bandingang.

Jangan srombotan pinaka jangan khas saking Klungkung, Bali, rasanné sayuwakti ngangobin lan nglangenin, sakadi pamargin uripé ring marcapada.

Yéning manah-manahang, manawi ké sang sané nemu jangan srombotan i nguni, wantah seniman utawi guru loka sané kapiandel, sané sampun prasida uning ring makudang-kudang rasa mawinan prasida nyikiang rasa punika ring ajeng-ajengan sané mawasta jangan srombotan.

Kawéntenan jangan srombotan, pinaka jangan khas saking Klungkung, minab tan dados pasahang saking kawéntenan widang Klungkung pinaka pusat kerajaan Bali, turin pinaka genah mapupul para pradnyané sami, utaminé para pradnyan sané pascat ngenénin pamargin jagat lan kahuripanné.

Ring jangan srombotanné sang seniman pradnyan sakadi micayang pangajah-ajah majeng kramané sami parindik pamargian idupé sané kajangkepin antuk makudang-kudang rasa. Rasa manis sinah pacang malenyad tur ngenyebin yéning nénten katimpalin antuk rasa pahit, pakeh, lan lalah. Kénten taler rasa lalah, sinah wantah pacang ngawi sakit waduk yéning nénten kadagingin rasa manis lan nyangluh.

Sakadi sasegakénné sané mamunyi "Clebingkah batan biyu, gumi linggah ajak liu" sané nganikain mangdané i raga nrima indik kawéntenan jadma ring jagaté sané mabina-binaan indik parisolah, kasenengan lan sané siosan. Uning ring kawéntenan punika kaptiang i raga setata prasiada ngajiang anak siosan yadiastun mabinayang.

Tatuek sané kasinahang saking jangan srombotan minab masaih kadi sasenggakan inucap. Saking jangan srombotan, saking ajeng-ajengan, saking waduk, sané nampek lan sarahina-rahina i raga prasida nyuluhin pamargin urip lan jagaté, sané wantah pacang prasida labda yéning madaging makudang-kudang rasa. Suka, duka, lara, pati wantah daging urip manusané sané nénten sandang kaselselin, wantah patut karesepang.


saking: www.balipost.com

Mémé Ketumpit

Olih W. Suardiana

Di sisin alasé wayah, kacrita ada jadma ngubu madan I Mémé Ketumpit ajaka somahné I Bapa Ketumpit. Sawai-wai gegaén I Bapa lam I Mémé Ketumpit tuah di cariké dogén miara padi muah pabianan, minakadi kaséla, ubi, miwah kacang-kacangan. Sawiréh ajaka dadua jemet gati magarapan, dadi, padi miwah pabiananné kaliwat mokoh tur nadi buah lan umbinné.

Nuju dina anu, Mémé Ketumpit sedeng malebengan nglablab biu di paonné padidian. I Bapa Ketumpit tuara ada jumah sawiréh suba pasemengan dégdég luas ka carikné. Sagét, teka I Lutung pecéhan nengok uli bucun paonné maekin Mén Ketumpit.

“Mémé Ketumpit apa ento kagaé, malepuk paon Méméné? Kéto patakonné I Lutung pecéhan tekén Mémé Ketumpit. Mara kéto I Lutung pecéhan matakon, Mémé Ketumpit masaut:

“Mémé nglablab biu aduang bulih lakar lablabang mémé Bapa Ketumpit, somah méméné, apang ada abaang mémé ka carik buin kesepan.”

“Icang ngidih abulih, yén sing baang lakar kagorgor nyonyoné!” Kéto panagihné I Lutung pecéh. Sawiréh baan jejeh kenehné I Mémé Ketumpit ningeh munyinné I Lutung pecéh buka kéto, dadi ia ngemaang tur masaut sada ngreres.

“Nah, ditu suba jemak!”

Jani, laut koné I Lutung pecéh macelep ka paon I Mémé Ketumpité, nyemak biu malablab. Buina, tusing ja biu dogén ané idiha, makejang dedaarané ané dadi daara tekén Mémé Ketumpit, ané suba lebeng lénan tekén biu, jemaka masi baan ia tur plaibanga abana ka tengah alasé. Nepukin dedaaranné suba telah, sedih koné kenehné I Mémé Ketumpit, tur ia lantas majumu nguskus kaséla. Sedeng ia nguskus kaséla, sagét buin ada teka lutung madan I Lutung Puruh.

“Béh..., Mémé Ketumpit buin makudus paonné, apa kukus mé?”

“Mémé ngukus kaséla duang tebih.”

“Ngidih abedik, Mé, icang suba makelo tusing ngamah anget-angetan, kanti puruh!” Kéto pasautné I Lutung Puruh, laut koné ia macelep ka paonné Mémé Ketumpit. Patuh cara I Lutung pecéhan, I Lutung Puruh masi ngodag nyemak sakancan ané dadi amaha ané ada di paon I Mémé Ketumpité makejang koné pondonga abana ka tengah alasé. Nepukin unduk buka kéto, nyangetang lantas I Mémé Ketumpit sedih.

Sedek ia bengong, ditu teka koné kurenanné I Bapa Ketumpit uli di cariké.

“Béh, ngudiang méméné ditu negak, sada masebeng jengis saha ngetélang yéh mata buka ka kéto? Kurenan teka patut gaénang kopi apa malu!” Suud ngraos kéto, Bapa Ketumpit ngejang tambah betén umah jinengné. Mémé Ketumpit laut nuturang undukné tekén kurenanné sangkalanga kanti ada ia sedih buka kéto.

Maan raos buka ané orahanga tekén somahné buka kéto, prajani koné pedih basangné I Bapa Ketumpit tur masaut sada bangras, “Nah..., lamun kéto unduké, bli lakar ngaé daya apang nyidaang ngamatiang lutung-lutungé totonan. Jani kema nyai goréng sengauké, suba lebeng jangin uyah liunan. Sinah bon sengauké lakar naut soroh lutungé teka mai! Yan suba teka tanjénin ia ngidih sengauk. Sinah ia lakar bedak, ditu mara pesuang tuaké, turuhin bungutné tuak. Sinah suba lutungé totonan lakar mising ajaka makejang!”

Répot koné Mémé Ketumpit ngoréng sengauk kanti suba lebeng laut isinina uyah acangkop. Bon sengauké ngalub kanti ka tengah alasé tur adeka tekén lutung-lutungé totonan. Tusing makelo sagét suba teka soroh lutungé liu pesan ngebekin natah Bapa lan Mémé Ketumpité. Pacruét lutungé ngendus bon goréngan sengauk Mémé Ketumpit, ada ané magandong ajaka timpalné, ada ané maseluk nagih majujuk di maluan apanga énggal paek tekén wit boné totonan. Kéto masi ada ané kanti makerah nagih si maluan makaukan tekén Mémé Ketumpit.

“Mémé Ketumpit, apa kagoréng dadi jaen tur nyangluh pesan boné?” Kéto patakonné I Lutung pecéhan

“Mémé mara suud ngoréng sengauk, né cai ngidih?”

Mara kéto pananjéné I Mémé Ketumpit tekén soroh lutungé, dadi magarang koné ajaka onya ngrebut pané wadah sengauké. Ada ané nyemak nganggon lima, ada ané nyelukang bungutné ka panéné. Makejang liang ngamah sengauk yadiapin masa pakeh. Suba koné lantas telah sengauké, lutungé makejang pada bedak. Makejang uyut nagih ngidih yéh tekén Mémé Ketumpit. Ditu lantas Mémé Ketumpit ngenjuhang tuak mawadah caratan.

Makejang soroh lutungé ngenggangang bungut laut turuhina baan tuak saka besik tekén I Mémé Ketumpit ajaka I Bapa Ketumpit. Suba rata maan nginem tuak, sagét makejang soroh lutungé lempuyengan tur nyakitang basang. Ada ané glalang-gliling, ada ané utah-utah, tur ada ané pakepritprit mesuang tai. Ditu lantas para lutungé malomba nuju tukad lakar masakit basang. Patikaplug, saling tomplok, magrudugan koné para lutungé malaib ngungsi tukad. Katuju lantas dugasé totonan ada ujan bales di dulu, dadi yéh tukadé blabar agung. Tusing nepukin yéh blabar, jag makejang koné lutungé macebur ka tukadé lantas anyud ajaka onya.

Sasukat lutungé telah anyud, tusing koné ada ané ngadug-adug buin kumah I Mémé Ketumpit lan I Bapa Ketumpit. Sinah suba lega pesan kenehné jani.


saking: www.balipost.com

Lumut-lumut Watulumbang (54)

Dadi Patuhang Sing Dadi Patuhin


Yén panes di jalan, pajengin awaké. Yén panes awaké ulian gelem, da mapajeng di pamulesané. Panes di jalan teka uli matan ai ba duur. Panes dugasé gelem, teka uli tengahan awak. Matanai mula panes, kéwala matanai sing kapanesan. Awinan sing ada matanai mepajeng. Yén Betara Surya di muncuk Padmasanané mapajeng, sing ulian Ida kapanesan, ento demen-demen atin panyungsungné. Keto caran anaké maktinin Betara.

Liu caran maktinin Betara. Ada matuhang Betara cara manusa. Yén manusané mabaju, Betara mabusana. Manusa mapajeng, Betara matedung. Manusa masehin batis, Betara mawajik cokor. Manusa manjus, Betara ka béji. Kéto masih ajeng-ajengan, malancaran, muah malila cita. Nganti suka dukan manusané patuhanga. Awinan orahanga Betara duka, Ida lédang, Betara bares ring anak rajin ngayah. Awinan makejangan anak mabakti buka ngomong kisi-kisi ajak Betara. Yén ada cekcek mamunyi, orahanga ciri atur piuningné kapireng olih Betara. Demen atiné. Liang kenehné. Ingan awakné.

Neked ditu nyidang manusane matuhang Bathara. Lebihan teken ento mirib sing kepineh, mirib sing bani. Yen kepineh-pineh, mula ada dresta buka keto. Drestane ngelah kepatutan, madan kepatutan dresta. Kewala liu kone dresta ane sing patut.

Ané anggon sikut ngorahang sing patut, tattwa koné ento. Dadiné kapatutan tattwa tegehan tongosné tekén kapatutan dresta. Yadiastun kéto, sing prajani anaké bani nganti dresta, apabuin ngilangan dresta. Orahanga tattwa teka durian tekén dresta.

Yén tattwa dogén sing nyidang ngobah dresta, apabuin susila (étika). Tongos sikut susilané orahanga beténan tekén tattwa. Dadiné dresta ané paling tekek negul krama. Mula sing aluh madingan keneh (amuter tutur), apabuin ri kala nu kekeh mategul.

Lanturang malih kedik indik dresta. Ring kawéntenané, Betara ané patuhanga cara manusa, boya manusa matuhang ibané tekén Betara. Lén sajan ento. Yén manusa matuhang ibané cara Betara, ento orahanga sing dadi. Sing koné ada dresta matutang anak buka kéto. Orahanga mamada-mada.

Mara Betara kalinggihang di gedong meru, milu ia ngaé umah cara gedong méru maraab duk. Mara Betara matedung agung, milu ia masang tedung agung di jelanan umahné. Jelék pesan koné anaké ané mamada-mada Betara. Idupné kapanesan. Kulawargané kapanesan. Umahné masih kapanesan. Panes ané buka kéto sing ilang ulian mapajeng. Sing masih seger ulian makomprés, ulian maubad ka dokter spésialis, utawi ka balian sakti.

Sing aluh ban ngresepang yén orahanga ‘manusa dadi matuhang Betara”, kéwala “Betara sing dadi patuhin”. Yén ada anak cucud nakonang unduké ento, sing tawang kénkén ban nyautin apang melah.

Yén sing ada anak nakonang, rasané makejang anaké suba ngelah pangresep apa ané dadi, apa ané sing dadi. Ento orahanga pangrasa. Yén sikut pangrasa anggo, “dadi kén sing dadi” ané lakar tepuk, boya “beneh teken pelih”. Sing koné ditu tongos beneh kén pelihé. Ané orahanga beneh di tattwané, sakancan ané ngeranayang i raga paek tekén Ida Betara. Ento koné beneh. Ané ngranayang i raga ngejoh-ngejohang tekén Betara orahanga pelih. Yén keto dong liu anak ngorahang ibané paek tekén Betara, pang kadéna beneh. IBM. Dharma Palguna


saking: www.balipost.com

Bali Akéh Kélangan Dokumentasi Penting

Yéning takénang, sinah akéh krama sané nganikayang kawéntenan arsip mabuat pisan, utaminné anggén srana pendidikan. Yadiastun makasami anaké cumpu indik kaabotan arsipé, kéwanten arang sané kayun mupulang miwah makarya arsip sangkaning pakaryan punika sayuwakti pakaryan sané ketil lan merluang kesabaran lan prabéa. Sangkaning males, ngekoh lan nénten jemet makarya arsip miwah dokumén, mawinan arsip lan dokumén indik Bali ketah kapanggihin ring dura negara.

Arangnyané krama Bali, lan Indonésia madué arsip kanikaang olih Endo Suanda, Ph.D saking Tikar Media Budaya Nusantara, sangkaning wangsa Indonésiané kirang madué budaya makarya arsip, mabina pisan sareng wong dura negarané.

Indik arangnyané krama Bali ngarsipang utawi ngadokuméntasiang sakancan upacara adat, agama, lan budaya Bali kapi kaeng olih Agung Bawantara duk pabligbagan indik Pengelolaan Arsip Audiovisual ring GEOK, Singapadu Gianyar, 6 Januari 2010 lintang.

Sajeroning pabligbagan sané kaprawartakanin olih Endo Suanda, Ph.D puniki, Agung Bawantara nguningang indik akediknyané kamera sané ngadukoméntasiang upacara Éka Bhuwana lan Panca Wali Krama galahé lintang.

"Duk acara Éka Bhuwana, sané dumunan wantah wénten tan lebih ring dasa kamera, semaliha akéhan saking kameramén dura negara. Duk upacara Panca Wali Krama warsa 2009 lintang, kawéntenan kaméra sané motrék nénten ja nincap, akéhan ring penataran. Patutné taler wénten ring soang-soang pura," kénten Agung Bawantara kadi gregetan.

Indiké punika taler karasayang olih I Nyoman Catra, dalang senior puniki taler makaengan indik méwehnyané ngrereh dokuméntasi. Dané nyontohang indik dokumentasi seni pertunjukan warsa 1980-an sané kaputer olih TVRI Dénpasar, sané méweh kapolihang, sakéwanten prasida kakeniang olih peneliti asing.

"Bali akéh kélangan dokumentasi penting," kénten Catra.

Napi sané kanikayang olih Agung Bawantara lan Nyoman Catra manut Putu Satria Kusuma saking Singaraja, wantah sangkaning kaonnyané uratian pemerintah ring widang kaarsipan.

"Mangkin sapunapi antuk nepas pikobet punika, sapunapi antuk ngitungang mangdané kakaonan-kakaonan puniki prasida kabecikang. Mangdané i raga sareng sami ngeh lan kresep indik mabuatnyané arsip majeng i raga lan génerasi penerus pungkuran," kénten pangaptian dané.

Indik pakaeng I Nyoman Catra, kabecikang olih Prof. Madé Bandem. Dané nganikayang indik dokuméntasi seni pertunjukan Bali sané kasiarang olih TVRI Dénpasar sané kakaryanin olih peneliti asing punika kanikang bekerjasama sareng STSI Dénpasar, turin sampun polih ijin saking Harmoko, Ménteri penerangan duk nika. Manut Bandem, yéning wénten sané mamanah malajahin kasét rekaman punika indayang takénang ring ISI Dénpasar, duaning salinané taler kasimpen i rika.

"Sujatinné STSI Dénpasar dumun sampun makarya arsip, sané raris nglimbak dados Pusdok," kénten Bandem nerangang. (ita/dwi)



Nyimpen Arsip, Taler Patut Nyimpen Asliné


Layar proyéktoré madaging prarain lan awak anak lanang abangkiang, maias aéng, nganggé bunga gedé ring selagan karnané, majujuk tegeh ngiasin pabahanné. Panganggéné taler sada soléh. Makalung senteng mawarna polang-poléng. Papayasan punika masaih kadi papayasan igelan katekok jago sané ketah kaanggén igel-igelan ri kala upacara Pitra Yadnyané. Foto inucap manut Endo Suanda saking Lembaga pendidikan Seni Nusantara, wantah foto silih tunggil ias-iasan Bali nguni. Wénten malih foto sesolahan arja sané nganggén tanah embang pinaka kalangan, turin katonton olih siuan jadma sané sahasa dados kalangan. Papayasan, sesolahan, kalangan lan anaké sané nonton sakadi akéh mapaungu ring i raga indik kawéntenan sesolahan arja duké punika. Foto punika kakaryanin kirang langkung warsa 1930-an.

Siosan ring sesasolahan Bali, seniman tari saking Cirebon, Jawa Barat puniki taler ngunggahang kawéntenan sesolahan Gambuh ring Banten warsa 1890. Sesolahan Ronggéng ring Jawi warsa 1900, sesolahan Seudati ring Acéh warsa 1890 lan sané siosan.

"Saking foto-foto, sané kaarsipang puniki i raga prasida uning ring kawéntenan budaya i ragané nguni. Uning ring seni budayané nguni boya ja artinné seni lan budaya punika becikan utawi kaonan, kéwanten yéning uning ring seni budaya nguni pacang prasida nyimbarang wiwékan i ragané, anggén bekel makréativitas," kénten pangaptian dané.

Dané raris nganikayang nénten ja sami data, foto lan pidabdab antes kaanggén arsip. Yéning nénten kabilih-bilih, arsip sané kaaptiang pacang prasida nyediang ilmu pengetahuan majeng generasi pungkuran, wantah pacang matumpuk dados leluhu. Pacang nyipenin tur nénten maguna tur pamuputné kaentungang.

Kénten taler indik pidabdab manusané patut kabilih-bilih sané encen sané jagi kadokumentasiang, tur kaarsip, tur sané encen sané dados kakutang.

Indik milih-milih pidabdab sané patut kaarsip, Endo Suanda nyontoang pidabdab upacara bendera sané kamargiang nyabran rahina soma. Pidabdab kadi punika manut dané nénten ja makasami kaarsip, sané kaarsip wantah contoné kemanten mangda wenten wakilné.

Mangdané pengarsipanné trepti, dané nganikain mangdané wénten manajemen pengarsipan, ngenénin sapunapi antuk ngepah arsip-arsip punika, tur sapunapi carané mangdané arsip punika prasisa lestari tur maguna majeng anak siosan.

"Foto lan film sané kasimpen nénten pacang maguna yéning nénten jangkep madaging gatranyané, minakadi duk kapan foto inucap kakaryanin, ring dija fotoné kakaryanin, napi pidabdabné taler sapa sira anaké punika. Siosan ring punika sané pinih abot i raga patut nyimpen foto utawi film asli sané kaarsip," kénten Endo nerangang.

Ring konverénsi indik arsip ring Bangkok galahé lintang, kanikang dasa warsa lintang kasét mini DV pacang ical, kagentosin antuk flashdisk.

"Yadiastun i raga menahin utawi ngamecikang foto utawi film sané kasimpen, foto utawi film aslinyané taler patut kasimpan, sinambi nyantosang, sira uning pacang medal alat anyar sané becikang sané jagi prasida ngawi arsip punika sayan becik," dané mapaungu.

Alat pemutar dokumén sané kaduénang manut dané taler pacang ical, mawinan dokumen punika nénten pacang prasida kapirengang malih.

"Pikobet ageng sané pacang nibénin i raga, nénten wantah indik pola pali parindik médiané, taler sapunapi antuk nagingin informasiyané, duaning kearsipan analog durung berkembang," pajar Endo.

Arsip lan perpustakaan ketah kadruénang olih para Raja lan pemerintah, punika awinan manut dané arsip lan perpustakaan akéhan masifat politis. Sané kasimpen akéhan indik pidabdab raja (kerajaan) miwah pemerintah. Punika awinan dané ngaptiang mangdané ring Indonésia lan soang-soang provinsi taler Bali, prasida ngaryanin lembaga arsip audiovisual nénten wantah olih pemerintah, taler wénten kerjasama pihak swasta, soroh krama, lembaga sosial masyarakat, para cendikiawan, seniman lan budayawan. (ita/dwi)

saking: www.balipost.com

Koprasi-koprasian?

Mas Ruscitadéwi


Tatujon kawéntenan koprasi sujatinné luih pisan. Ring koprasiné kaaptiang kramané sané dados anggota prasida sagalak-sagilik salunglung sabayantaka.

Kéwanten sakadi sasenggakanné sané maosang layahé sayuwakti nénten matulang, kawéntenan koprasiné taler asapunika.

Sampun makudang-kudang koprasi kawangun, sampu akéh koprasi sané prasida nglimbak ageng, taler akéh sané nénten karuan idup matinné, semaliha banggéné taler nénten kapanggihin.

Polah palih indik koprasi sujatinné sampun becik pisan. Yéning becik tur kamargiang sakadi polah-palihnyané sinah pacang prasida nulungin anggotanyané. Kéwanten polah-palih sané becik puniki sané ketah kakirangang lan katambahang, mawinan koprasiné srandang sréndéng sangkaning lakar wewangunné lémpas ring kasujatinné.

Contoné indik syarat ngwangun koprasi sané patut kasarengin olih paling kedik kalih dasa diri anggota pendiri lan satusan anggota biasa. Indiké puniki sané ketah kamainang. Sayuwakti sané menggah ring akta pendirianné kalih dasa diri krama sakéwanten, sané asiki ketah wénten sané bayunnyané agengan ring anggota pendiri siosan. Duaning bayu lan modalné kalintang ageng, mawinan sané asiki punika prasida ngatur pamargin koprasiné. Yéning kanikain ngelodang sinah pamargin koprasiné pacang ngelodang, kénten taler yéning kanikain ngajanang, prajani pacang ngajanang.

Kawéntenan punika sujatiné nénten pacang margi ring koprasiné yéning nganutin kasujatian tatuék koprasi sané nyinahang keputusan indik koprasi magenah ring rapat anggota, tur suang-suang anggota madua suara sané pateh. Napi malih wénten pengawas, sané patuté ngawasin pamargin koprasiné. Yéning nii sampun mamargi, sinah koprasiné pacang mamargi antar.

Koprasi sané akéh katangiang mangkin ketah, katangian alih praragan, kéwanten ngatasnamakan krama akéh. Sakancan pamutus, napiké indik jinah sané kaselang lan kasimpen, kaputusang antuk manahnyané praragan, sané siosan wantah pegawé. Duaning nénten wénten pendiri, anggota sané seken, pabligbagan seken, nénten wénten sané seken ngawasin, ngranayang koprasi inucap nénten pacang mamargi sakadi koprasi patutné. Duaning pendiri lan angotané wantah uluk-ulukan, mawinan sané metu wantah koprasi-koprasian.


saking: www.balipost.com

Jejeh, Nguber Betara Aji Upacara

Ari Dwijayanthi


Guminé magentuhan, kramané uyut, satua-satua lakar ada kéné lakar ada kéto sambrag di pagubungan, ngaé kramané patikaplug. Ento ngranayang prajani makulek-kulekan ngaé upacara kéné ngaé upacara kéto.

Boya ja ten precaya ring kawéntenan Betara Siwa sané nyakrawreti ring guminé, nanging para kramané sané maboya, nguber betara aji upacara. Sabilang bucu, sabilang pura, uli merajan cenik ngantos pura pusering jagat samian kagelarang upacara olih kramané. Nglaksanayang upacara sampun sakadi lomba kémanten, mabalap-balapan, magedén-gedénan. Nanging suksmané kari kirang, sangkaning nglaksanayang upacara madasar antuk manah takut, takut kéné takut kéto.

Betarané kauber mailehan, uli pura dini nganti pura ditu, kéto masih Betarané kauber aji bebantenan, aji upacara ané maliah-liah. Nanging lacur, nguber Betara krana takut, nguber Betara krana ada ané lakar tunas, nguber Betara krana loba, kéwala lima lan batis i ragané tusing magaé. Yén kéto dija tekanné merta nyodog di malun i ragané?

Jejeh i raga tekén guminé prajani macelos. Jejeh i raga tekén linuhé gedé lan ngaé yéh pasihé menék. Jejeh i raga tekén baya rabiés. Jejeh i raga tekén bukité embid. Jejeh i raga yén blabaré nomplok uli luanan. Makejang kajejehin. Makejang katakutin. Kéwala tusing nindakang lima, nyalanang batis lakar menahin apang sekén-sekén beneh polah-palih i ragané dadi manusa.

Nyén ané pelih, yén guminé kaebor, kakeruk. Nyén ané pelih yén bukité karabas, kayu-kayuné kagediang. Nyén ané pelih, pandan pasih di bibih pasihé mauwah dadi vila, hotél, lan tongos-tongos maplesiran. Yén guminé suba baat, yén manusané bes baat ngaba keneh, yén manusané terus maboya. Apa dadiné? Pralaya minabang.

Manusané tuah bisa jejeh!

Jani disubané ambyug orta guminé suba tua, guminé lakar ilang, manusané lakar macleput. Prajani Betarané kauber kakaryanang makudag-kudang upacara ané maliah-liah. Ngérti Bhuana apanga koné alasé buin dadi bet lan sida nyimpen toya. Dija tekanné nyidayang kéto, bes suba makaronan alasé karabas kedas. Ngadang pacaruan di soang-soang pertigaan utawi pempatan jalanné yadiastun kala lan sasihé durung patut nglaksanayang tawur. Apanga bhuta kalané ten ngrubéda, ten ngusak asik manusa. Dija tekanné nyak cara kéto, bes makaronan i raga manusa suba dadi bhuta, arak berem, jeg kainem.

Yén jejehé tuah kakenehang, seken anak lakar dadi tanggun keneh. Apabuin misi nguber betara aji upacara ka sakancan pura, sinah i raga tuah maupacara sangkaning yén ada perlu kémanten. Patuté saking keneh i raga dumun kategepang wau ja nglaksanayang upacara. Boya terus dini-ditu nguber Betarané. Betarané anak suba nawang apa ané pantes ida laksanayang. Tabik!


saking: www.balipost.com