Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Toko Online terpercaya www.iloveblue.net
Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Wednesday 27 January 2010

Inget

Tumbén tiang marasa kabangunang kapin mémén tiangé ané newata.

“Gég, bangun…, bangun…, bangun,” kénten rasayang tiang mungin i mémé mangunin.

Maksa-maksang tiang bangun.

“Nak nguda ya, i mémé saet sajan mangunin uli kaladiatuanné, pasti ada ané penting sajan,” kéto keneh tiangé. Ané ngranyanang sahasa mukak matan tiangé.

Tolih tiang kema mai, sing ja ada apa. Kéwala munyin mémén tiangé enu macenging di kuping tiangé.

Dina ento kuping tiangé cara kabekin tekén mungin mémén tiangé ané nondén bangun.

“Gég bangun…bangun…bangun…,” kéto setata ané dingehang tiang.

Dinané ento tiang magarapan cara biasané. Apa ané rencayang tiang uli ibi puanné, jalanang tiang dinané ento. Saja tiang sing taén nyak mapuangkid. Apa ja ané nyidang jemak tiang galahé jani lakar jemat tiang prajani. Sing buin misi mani puanan.

“Yén nawang mani puan tiang sing nyidang nyemak gaéné ento. Urip baan nyilih, sing tawang bin pidan lakar tagiha,” kéto setata ané kenehang tiang, ané ngranayang tiang mautsaha mragatang gaé, apang tusing nungkak.

Tiang ingat di keneh tiangé ada majanji lakar ngemang keponakan tiangé baju. Jani keponakan tiangé ento suba nyak paek ajak tiang. Pepes ia nagih beliang kéné beliang kéto, ngidih kéné ngidih kéno. Tiang masih demen beliang lan ngemang ané nyidang isinin tiang. Yadiastun reramanné mémé lan bapanné tusing démen kapining tiang, setata nundung tiang, keponakan tiangé ento sing milu-milu. Ia biasa-biasa dogén.

I pidan ia saja ia cara mémé bapanné, milu nguber tur nagih nyagur tiang. Ngorahin tiang magedi uli jumah tiangé. Ngorahang tiang lakar ngrebut warisné. Kéwala jani, ia sing taén mamunyi kéto. To awinan tiang sayang ajak ia. Makita sajan ngemang ia apa ané gelahang tiang.

Suba uli makélo tiang ngelah keneh ngemang ia pipis, apanga ada bekel né mani puanan. Tiang suba nambun-nambunan pipis, lakar dépositoang tiang ia pipisé ento. Apang ia tengkejut, tiang ané lakar népositoang, lakar idih tiang foto copy KTP-né.

Uli semengan tiang suba kenyar-kenyir ngenehang demenné keponakan tiangé gaénang déposito. Suba uli puan tiang ngorang ngidih foto copy KTP-né. Ia masih suba majanji ngemang.

Jani tiang suba, sayaga lakar ka bank. Alihin tiang keponakan tiangé ento, tagihin tiang foto copy KTP-né cara janjiné puan.

Tiang sajan-sajan tengkejut nrima panampinné.

“Cang sing nyak berususan jak Ci, Ci sing dadi nangih warisan, Ci nak luh. Gediang iban Ci né uli dini. Umahné, umah cangé, lan mémé bapan cangé ané ngelahang,” lantang sajan munyin keponakan tiangé ento. Tiang sing nyidang buin ningehang lanturang munyinné krana tangkah tiangé malunan engsek. Yéh matan tiangé, malunan ngetel.

Becatang tiang malaib ka pangaén, buung tiang gaé déposito ka bank.

Inget tiang buin teken unduk ané pidan-pidan, dugas mémé bapan tiangé nu idup. Dugas, ento beli, ipah, lan keponakan-keponakan tiangé ngrebut tiang, nundung tiang apang magedi uli jumah, kéwala mémé bapan tiangé tusing ngemang.

“Gég, bangun…, bangun…, bangun…,” buin dingeh tiang munyin mémén tiangé ngebekin kuping. (Gék Yatri)


saking: www.balipost.com

Lumut-lumut Watulumbang (55)

Satua Nengetang Jlema


Ada anak ngorahang jlema koné cara keris. Tenggek jlema koné dadi patin keris, masoca mata dadua, misi ukir-ukiran cara kuping cara cunguh, mabungut magigi malayah bisa nyelép. Cutetné cara patin keris ané aéng. Awak jlema sa betén pala orahanga dadi saung keris. Kéto abet anaké punika maosang.

Enggang sampiné mabalih gong. Apa to?

Anaké ento nglanturang tuturné. Déwan keris sing lénan tekén Sanghyang Pasupati. Ida sané masupati sakancan keris. Awinan yén nuju Tumpek Landep sampunang keris besiné dogén tunasanga pamasupatian. Keris-awak puniki tunasang masih pamasupatian.

Anggut-anggut sampiné kiap. O, kéto!

Dueg sajan anaké ento nyambatang unduk buka kéto. Awinan sampiné percaya, jlema boya “buron” campah. Jlema ento buron tenget: ia ngaé keris, ia masupati keris, ia tengetan tekén keris.

Buin masih ia ngorahang jlema koné cara méru. Sambatanga di tengahan awak jlemané koné ada cakra. Tongos cakra ento matumpang-tumpang cara méru, uli cakra ané paling betén menék-menékang nganti cakra ané paling muncuk. Sabilang tumpang maka sthanan Ida Betara koné.

Buin sampiné enggang mabalih gong. Apa to? Anaké ento nglanturang tuturné. Ané ngaé méru di awaké majujuk orahanga tulang ané misi sumsum di tengahé. Di cakra ané paling betén koné ada cara lelipi saab (kobra) pules. Yén lelipi ento idup, apabuin majujuk ngliwatin cakra-cakra ané ada, ento koné ngranayang anaké siddhi.

Anggut-anggut sampiné pengeng. O, kéto! Ngancan nenget-nengetang jlemané yén saja keto. Liu sajan ada Betara di awaké. Uling jani sing dadi ngawag ngaba iba, ngejang iba, ngubuh iba. Koné yén ngawag-ngawag bisa énggal Betarané magingsir. Yén Betara magingsir, awaké patuh cara pura sing misi déwa. Tengetan tekén méru masih ada koné.

Apa to? Sampiné suba ngeh, tawanga ibané tunian mabalih gong. Jani sampiné ngembék-embék cucud ia matakon. Déwékné masekenan lakar ningehang dharmawacana.

Marérén Juru Angoné nepak gong. Cara anak sadu, makisi-kisi ia di kuping sampiné. Jlema ento koné patuh cara Ongkara. Tenggek ané bunter sing lénan tekén windu. Pala ané masambung lengen neked ka jrijin lima kiwa tengen ento arddhacandra. Awak sa betén pala ento aksara Ong. Bok duur tenggek dadi nadané. Ongkara madan kuta-mantra, mantra paling utama, sthanan Ida Betara ané paling tenget. Tengetan tekén ento sing koné buin ada.

Dong jlemané ané paling tenget? Mula paling tenget yén saja suba patuh. Dija ngalih jlema ané seken-seken patuh buka kéto di guminé. Jlema ané patuh buka kéto liunan orahanga ada di satuané. Tengeté masih matumpang-tumpang cara méru. Tumpang ané beténan pangenahne aéng. Tumpang ané duuran sujatiné suci. Yén nyidang suci buka kéto, mara madan patuh.

Iteh Juru Angoné ngamigmig pedidi cara anak kalangenan tekén karirihane. Sing tawanga sampiné léb kija kadén. IBM. Dharma Palguna


saking : www.balipost.com

Galuh Payuk

Olih W. Suardiana



Kacrita Ida Anaké Agung di Puri Daha muah pramiswarinidané dahat kasungsutan pikayunan, sawiréh Ida tusing madué putra. Unduké ento ngawinang peteng lemah koné pramiswarin Ida matetangisan dogén. Sayan makelo sayan mawuwuh kasungsutanidané. Duaning kéto, Ida Anaké Agung lantas nauhin baudandanidané makejang. Sasubané pepek pada nangkil, lantas Ida Anaké Agung ngandika sada banban.

“Nah, Paman baudanda tandamantri makejang. Buat unteng dedauhan gelah tekéning paman tusing ada lén ané lakar sarat raosang gelah tekéning paman, tuah unduk gelahé ngajak ia i adi, rabin gelahé. Paman suba pada nawang buat yusan parabian gelahé sareng i adi suba makelo san nira marabian, nanging tondén prasida ngelah putra. Déning kéto, ané jani nira ajak pramiswarin nirané lakar luas kalasé nangun kérti, sing kagét apa ada paican Widi, maicain nira putra. Sapakalah nirané, Paman Patih serahin nira ngisi guminé makejang dini, tur Paman apang pageh nitahang guminé, kénkén nira apang kéto abet Pamané!”

Sawiréh kedeh pesan pakayunan Idané pacang lunga, dadi tusing bani pepatih-pepatih Idané ngandegang. Buina, mula baudandan Ida makejang rep sirep takutné tekén Ida Sang Prabu Daha.

Kacrita jani mamargi Ida Sang Prabu tuah kairing antuk pramiswarinidané dogén, panjakidané nénten pisan kalugrayang ngiringang raganidané. Kacritayang pamargin Idané sareng kalih, menék jurang tuun pangkung di tengah alasé wayah. Yén kudang dina muah sasih kapo Ida mamargi, manggihin raris Ida punyan baingin gedé, ditu Ida mararéan. Duaning kleteg kayun, raris Ida mayasa di sor taru bainginé totonan. Suba wusan Ida nragiaang genah mayasa, raris sareng kalih nglaksanayang mamati raga.

Kacrita jani di Suargan, Ida Sanghyang Siwa kalintang méweh pikayunan Idané mikayunin, déning Suargané tan mari kebus bara tur tlapakan tanganidané setata medal toya. Duaning kéto, ditu lantas Ida ngandikain parekanidané Sang Gagakpetak, kandikaang natasin ka Mrecapada, wiréh kayunang Ida, sinah ada anak nangun yasa. I Goak putih lantas majalan ngungsi ka Mrecapada. Suba lantas teked di alasé, lantas ia ngindang mailehan, kanti kenyel koné ia ngindang, masih tusing nepukin apan-apan. Sedek ia ngimbang ngaja kanginan, diti ajinanga ada punyan baingin gedé buina tegeh ngalik. Ditu lantas Sang Gagakpetak ngungsi punyan bainginé ento, praya lakar marérén. Mara ia menceg, tengkejut lantas Sang Gagakpetak, wiréh aséna carang bainginé totonan kebus pesan.

“Yéh, apa ya krananné kayuné ténénan kebus murub, indaang ja lakar tatasin beténné apa ya ada,” kéto keneh I Goaké lantas ia makeber nganuunang, ajinanga Sang Prabu sareng Pramiswarinidané mayasa mamati raga.

“Bah, né ko ngawinang Suargané kebus. Yéh, né Ida Sang Prabu Daha sih né. O, né rabinidané pada bareng,” kéto kenehné I Goak sambilanga nglingling ragan Ida Sang Prabu makakalih. Suud kéto, lantas koné makeber Sang Gagakpetak malipetan ka Suargan, ngaturang unduké ento tekén Ida Betara Siwa. Mara polih atur kadi aturné I Gagakpetak, dadi Ida Betara Siwa ngandikain Sang Kalimandu, kandikaang ngoda yasan Ida Sang Prabu Daha.

Gelisang crita, mara neked Sang Kalimandu sig genah Idané nangun yasa, lantas ceburanga déwékné uli punyan bainginé, ulung koné lantas ia di pangkoan Ida Anaké Agung. Nanging, Ida tuara ja obah, langgeng pesan tekén yasa tur tusing ja makejehan nyang agigis. Lantas, aliha Ida Anaké Agung Istri, plisahina raganidané olih Sang Kalimandu, nanging masih tuara melutang apa. Déning suba kanti kenyel Sang Kalimandu ngoda Ida sang mekerti, masih tuara mintulin, buina suba sanja, lantas malipetan buin ia ka Suargan.

Teked di Suargan énggal-énggal koné ia tangkil ring Ida Betara Siwa nguningang undukné tuara prasida ngoda yasan Ida Sang Prabu Daha. Sawiréh kéto, dadi Ida Betara Siwa ané jani lunga ngoda yasan Ida Sang Prabu. Ida Betara Siwa nyuti rupa dados Pranda putus. Sarauh Idané sig genah Ida Sang Prabu Daha mayasa, raris Ida malinggih di pucak bainginé sarwi nguncarang wéda. Buin akejepné sagét ada ulung ujan bunga muah sarwa miik-miik. Nah, duaning kéto, dadi Ida Anaké Agung nglesuang kerti, sarwi Ida muspa sareng kalih tur matur ring Ida Betara, “Inggih Ratu Betara, titiang ngaturang sembah ring Palungguh Betara, kénak Cokor Palungguh Betara ngiangin titiang, déning wénten sané lungsur titiang ring Palinggih Betara.”

Ngandika Ida Betara Siwa, “Maan apa buin kuangan, suba amonto kasukan Sang Prabuné, jani apa buin kal tagih?” Wau kéto pireng Ida pangandikan Ida Betara Siwa, matur raris Ida Sang Prabu sarwa alon.

“Wiakti katah pisan sampun suécan Palungguh Betara ring pasikian titiang, sakéwanten sané asiki, manik majalan Ratu Betara durung ngicén titiang. Inggih yén wantah Palinggih Betara lédang, punika lungsur titiang.” (Masambung)


saking: www.balipost.com

Ngidih, Nunas, Natakang Lima

Ari Dwijayanthi


Setata marasa kuangan tekéning apa ané gelahang, ngranayang i raga sing suud-suud natakang lima. Suba ngelah kéné, makita ngelah kéto, ento makrana i raga setata nunas, natakang lima, ngaptiang apang sida bakatang ané kakitanin.

Yén di pempatan jalané i raga sesai nepukin anak natakang lima ngidih-idih, gobanné dekil, komel, kukuné badeng-badeng, awakné berag téngrés ento adané anak gegéndong. Anaké ené minabang tiwas nékték, tusing ngidang nyakan sawiréh tusing ngelah ané kal jakan. Budi ngalih gaé, gaéné tusing sida mupu, ngarap karang cara nglawar capung, lebihan béa tekén asilné. Ento makada ada lantas kenéh ngidih-idih. Yén kéné asané aluhan maan asil, krana pragat natakang lima, nyageran kritisan uli anak olas.

Nanging yén ada lantas anak sugih mapi tiwas, terus-terusan 'ngidih-ngidih'. Tusing marasa cukup tekén ané gelahang ento awanan pesu rerikrikané apang tetep sinah tiwas, sebengé kasaruang. Ngengkebang déwék uli sebeng, disubané kéné nak saru ané tiwas ajak ané sedeng pantes tulungin.

Mula cara undag-undagan, yén ada anak ngidih pasti ada anak ané ngemaang. Ené ngemaang selah anaké malaksana luung, mayah karmané i malu. Ngemaang ngidih tekéning anak ané seken-seken sing ngelah ento nyalanang keneh i raga matetulung. Ngedum ané gelahang i raga, krana ané kagelahang jani sayuwakti masih kapolihang saking ngidih 'nunas ica' ring Betarané. Cara ada ané ngemaang galah, sesulur, lan tandang yén i raga suba kukuh lakar ngemaang ngidih. Ento makrana, anak ngidih tusing dadi pasahang ajak anak ané ngemaang. Krana makadadua ento saling mapaiketan.

Sayuwakti yéning ada anak ngidih-idih matagenan utawi éling tekén awakné idih-idih. Ento adané anak ané nyajerang katuyuhan uli anak lén, ngulurin keneh mayusné. Krana malunan pesu mayusné tekén lakar majumu ngalih gaé utawi magaé. Ngidih-idih ané kéné ané tusing antes kalaksanayang, krana lakar ngurukang déwék ngancan mayus. Kéwala ada masih anak ané ngidih-idih sangkaning muruk malajah ngandapang raga apang bisa ngrasayang lek. Lek kapucingin, lek tekén déwék padidi, tur lek tekén sabilang anak ané nepukin. Biasané ané ngidih-idih buka kéné tuah anggona nyambung uripné, boya ja anggona ngalih kasugihan.

Kéwala ada anak ané kéweh sajan orahin ngidih. Sabilang baanga apa-apa setata itunganga tur dot lakar ngwales. Anak kéné koné masih madan pripit. Kéwala pripitné boya ja pripit ané tusing ngemaang arta brana, nanging anaké ento kaorahang mripitang karma melah.

I raga ajak makejang sujatiné tusing taén lek ngidih-idih utawi nunas. Utaminé nunas karahayuan majeng ring Sanghyang Widhi Wasa. Apaké ngidih-idih buka kéné pelih? Koné, i raga nunas krana i raga uning ring kawisésan Ida. Yén sing koné i raga nunas, nyapa kadi aku koné adané. Kéwala men lebihan nunas, sesai nunas, nunas magenepan ané boya-boya, loba i raga kaucap. Dadiné ngidih ento ada ané beneh, ada ané pelih. Beneh pelihé tuah i raga ané ngrasayang, tuah i raga ané nawang.


saking: www.balipost.com

Dedaaran

Olih I Wayan Juniartha
Jenis makanan tradisional to nak menunjukkan watak suku bangsané, kéto téoriné I Wayan Cupak Bagus.

Sedeng liang krama sekaa tuaké. Ada né ngirim tum céléng 200 tur kacang goréng 2 kilo. Maklum paek Pilkada, rajin tim suksésé ngirim jotan kija-kija. Yén ada nak ngejot patutné tampi, disubané jotan dadi tai memilih tetep nganggo hati nurani; keto semboyan sekaa tuaké.

"Contoné jlema Jawané," keto abetné I Wayan.

Jlema Jawané paling demen kén témpé lan tahu. Ajiné mudah, ngaé né sing ketil, tahan lama, gizi né tinggi tur nyidayang kombinasiang ajak makudang-kudang bahan makanan ané lianan; adungang jak nyuh dadi botok, ajak asem lan kecap dadi témpé manis, isinin tepung dadi mendoan.

"Artine jlema Jawa to demen irit, sing demen ribet, sing demen waktuné telah krana urusan makan dogén."

To makrana jlema Jawané nyidang nabung, jemet magaé tur kuat magaé.

"Yén jlema Bali mula demen kén dedaaran ané ribet."

Contoné lawar. Yén ngaé lawar, lakar kabasané gén ba liu sajan jenisné. Matektekan basa gén ba liu sajan nyuang waktu lan sumber daya manusia. Di subane pragat, sing lewat pat jam ba masem lawaré.

"Yén ngoréng témpé lan tahu padidian nyidayang mragatang. Yén lawar, harus ramé-ramé mragatang. Sing ada nak nglawar padidiané. Nglawar padidian to patuh jelékné ajak maceki padidi."

Artiné, jlema Baliné mula demen ramé-ramé, demen kumpul jak nyama braya, demen mesuang pipis lebih anggo dedaaran.

"Krana demen kumpul-kumpul né ba waktu anggo magaé dadiné bedik."

Apabuin liunan dedaaran Baliné mula malakar bé céléng.

"Yén suud naar témpé tahu nak cedang matané. Yén suud naar lawar céléng tur nyiup komoh, nak asli pesu kiapé. Tungkulang kiap asli sing nyidang magaé."

Anggut-anggut krama sekaa tuaké. Sing ada ané bas serius ningehang téoriné I Wayan. Konyangan lebih serius ngarap tum lan kacang. Anteg jatahné I Wayan ba gragasé kén krama sekaa tuaké.

"Jlema Baliné masi demen sajan kén dedaaran ané isiné makudang-kudang jukut tur rasané lalah, calah srombotan."

Artiné, jlema Baliné mula demen kén ané maadukan, ané ngaé peluh pesu lan basang méncrét.

"To téorin cangé, yén cenik-ceniké jani demen ken pizza, KFC, lan McDonald, artiné watakné ba calah jlema toris masi," kéto abetné I Wayan sambilanga nyemak lumur tuakné.

Ba sing misi apa lumurné, duman tum céléngné masi ba ilang kija kadén, toplés kacangé masi ba puyung. Kéto ba adaté di Bali; yen bas liunan mapeta sinah lakar sing maan duman apa.


saking: www.balipost.com

Srombotan

Mas Ruscitadéwi

Lalah, kéwanten nyangluh wantah rasa sané prasida kapolihin ring basa jangan srombotanné. Basan srombotan sané makalas, madaging kunyit, isén, bawang, kesuna, mica, lan cekuh, kalablab kantos kentel. Basa puniki raris kakancuhin, ring basa tabiané, anggén nagingin makudang-kudang jangan miwah kaimbuhin kacang-kacangan.

Basa lalah, manis, lan nyangluh puniki sayan jangkep ri kala matemu sareng jangan paya sané sada pahit, kacang botor sané emes lan kacang magoreng sané sada katos. Sakadi makudang-kudang rasa lan pangrasa magilikan dados siki, ngwetuang rasa jaen, nyangluh sané tan sida bandingang.

Jangan srombotan pinaka jangan khas saking Klungkung, Bali, rasanné sayuwakti ngangobin lan nglangenin, sakadi pamargin uripé ring marcapada.

Yéning manah-manahang, manawi ké sang sané nemu jangan srombotan i nguni, wantah seniman utawi guru loka sané kapiandel, sané sampun prasida uning ring makudang-kudang rasa mawinan prasida nyikiang rasa punika ring ajeng-ajengan sané mawasta jangan srombotan.

Kawéntenan jangan srombotan, pinaka jangan khas saking Klungkung, minab tan dados pasahang saking kawéntenan widang Klungkung pinaka pusat kerajaan Bali, turin pinaka genah mapupul para pradnyané sami, utaminé para pradnyan sané pascat ngenénin pamargin jagat lan kahuripanné.

Ring jangan srombotanné sang seniman pradnyan sakadi micayang pangajah-ajah majeng kramané sami parindik pamargian idupé sané kajangkepin antuk makudang-kudang rasa. Rasa manis sinah pacang malenyad tur ngenyebin yéning nénten katimpalin antuk rasa pahit, pakeh, lan lalah. Kénten taler rasa lalah, sinah wantah pacang ngawi sakit waduk yéning nénten kadagingin rasa manis lan nyangluh.

Sakadi sasegakénné sané mamunyi "Clebingkah batan biyu, gumi linggah ajak liu" sané nganikain mangdané i raga nrima indik kawéntenan jadma ring jagaté sané mabina-binaan indik parisolah, kasenengan lan sané siosan. Uning ring kawéntenan punika kaptiang i raga setata prasiada ngajiang anak siosan yadiastun mabinayang.

Tatuek sané kasinahang saking jangan srombotan minab masaih kadi sasenggakan inucap. Saking jangan srombotan, saking ajeng-ajengan, saking waduk, sané nampek lan sarahina-rahina i raga prasida nyuluhin pamargin urip lan jagaté, sané wantah pacang prasida labda yéning madaging makudang-kudang rasa. Suka, duka, lara, pati wantah daging urip manusané sané nénten sandang kaselselin, wantah patut karesepang.


saking: www.balipost.com

Mémé Ketumpit

Olih W. Suardiana

Di sisin alasé wayah, kacrita ada jadma ngubu madan I Mémé Ketumpit ajaka somahné I Bapa Ketumpit. Sawai-wai gegaén I Bapa lam I Mémé Ketumpit tuah di cariké dogén miara padi muah pabianan, minakadi kaséla, ubi, miwah kacang-kacangan. Sawiréh ajaka dadua jemet gati magarapan, dadi, padi miwah pabiananné kaliwat mokoh tur nadi buah lan umbinné.

Nuju dina anu, Mémé Ketumpit sedeng malebengan nglablab biu di paonné padidian. I Bapa Ketumpit tuara ada jumah sawiréh suba pasemengan dégdég luas ka carikné. Sagét, teka I Lutung pecéhan nengok uli bucun paonné maekin Mén Ketumpit.

“Mémé Ketumpit apa ento kagaé, malepuk paon Méméné? Kéto patakonné I Lutung pecéhan tekén Mémé Ketumpit. Mara kéto I Lutung pecéhan matakon, Mémé Ketumpit masaut:

“Mémé nglablab biu aduang bulih lakar lablabang mémé Bapa Ketumpit, somah méméné, apang ada abaang mémé ka carik buin kesepan.”

“Icang ngidih abulih, yén sing baang lakar kagorgor nyonyoné!” Kéto panagihné I Lutung pecéh. Sawiréh baan jejeh kenehné I Mémé Ketumpit ningeh munyinné I Lutung pecéh buka kéto, dadi ia ngemaang tur masaut sada ngreres.

“Nah, ditu suba jemak!”

Jani, laut koné I Lutung pecéh macelep ka paon I Mémé Ketumpité, nyemak biu malablab. Buina, tusing ja biu dogén ané idiha, makejang dedaarané ané dadi daara tekén Mémé Ketumpit, ané suba lebeng lénan tekén biu, jemaka masi baan ia tur plaibanga abana ka tengah alasé. Nepukin dedaaranné suba telah, sedih koné kenehné I Mémé Ketumpit, tur ia lantas majumu nguskus kaséla. Sedeng ia nguskus kaséla, sagét buin ada teka lutung madan I Lutung Puruh.

“Béh..., Mémé Ketumpit buin makudus paonné, apa kukus mé?”

“Mémé ngukus kaséla duang tebih.”

“Ngidih abedik, Mé, icang suba makelo tusing ngamah anget-angetan, kanti puruh!” Kéto pasautné I Lutung Puruh, laut koné ia macelep ka paonné Mémé Ketumpit. Patuh cara I Lutung pecéhan, I Lutung Puruh masi ngodag nyemak sakancan ané dadi amaha ané ada di paon I Mémé Ketumpité makejang koné pondonga abana ka tengah alasé. Nepukin unduk buka kéto, nyangetang lantas I Mémé Ketumpit sedih.

Sedek ia bengong, ditu teka koné kurenanné I Bapa Ketumpit uli di cariké.

“Béh, ngudiang méméné ditu negak, sada masebeng jengis saha ngetélang yéh mata buka ka kéto? Kurenan teka patut gaénang kopi apa malu!” Suud ngraos kéto, Bapa Ketumpit ngejang tambah betén umah jinengné. Mémé Ketumpit laut nuturang undukné tekén kurenanné sangkalanga kanti ada ia sedih buka kéto.

Maan raos buka ané orahanga tekén somahné buka kéto, prajani koné pedih basangné I Bapa Ketumpit tur masaut sada bangras, “Nah..., lamun kéto unduké, bli lakar ngaé daya apang nyidaang ngamatiang lutung-lutungé totonan. Jani kema nyai goréng sengauké, suba lebeng jangin uyah liunan. Sinah bon sengauké lakar naut soroh lutungé teka mai! Yan suba teka tanjénin ia ngidih sengauk. Sinah ia lakar bedak, ditu mara pesuang tuaké, turuhin bungutné tuak. Sinah suba lutungé totonan lakar mising ajaka makejang!”

Répot koné Mémé Ketumpit ngoréng sengauk kanti suba lebeng laut isinina uyah acangkop. Bon sengauké ngalub kanti ka tengah alasé tur adeka tekén lutung-lutungé totonan. Tusing makelo sagét suba teka soroh lutungé liu pesan ngebekin natah Bapa lan Mémé Ketumpité. Pacruét lutungé ngendus bon goréngan sengauk Mémé Ketumpit, ada ané magandong ajaka timpalné, ada ané maseluk nagih majujuk di maluan apanga énggal paek tekén wit boné totonan. Kéto masi ada ané kanti makerah nagih si maluan makaukan tekén Mémé Ketumpit.

“Mémé Ketumpit, apa kagoréng dadi jaen tur nyangluh pesan boné?” Kéto patakonné I Lutung pecéhan

“Mémé mara suud ngoréng sengauk, né cai ngidih?”

Mara kéto pananjéné I Mémé Ketumpit tekén soroh lutungé, dadi magarang koné ajaka onya ngrebut pané wadah sengauké. Ada ané nyemak nganggon lima, ada ané nyelukang bungutné ka panéné. Makejang liang ngamah sengauk yadiapin masa pakeh. Suba koné lantas telah sengauké, lutungé makejang pada bedak. Makejang uyut nagih ngidih yéh tekén Mémé Ketumpit. Ditu lantas Mémé Ketumpit ngenjuhang tuak mawadah caratan.

Makejang soroh lutungé ngenggangang bungut laut turuhina baan tuak saka besik tekén I Mémé Ketumpit ajaka I Bapa Ketumpit. Suba rata maan nginem tuak, sagét makejang soroh lutungé lempuyengan tur nyakitang basang. Ada ané glalang-gliling, ada ané utah-utah, tur ada ané pakepritprit mesuang tai. Ditu lantas para lutungé malomba nuju tukad lakar masakit basang. Patikaplug, saling tomplok, magrudugan koné para lutungé malaib ngungsi tukad. Katuju lantas dugasé totonan ada ujan bales di dulu, dadi yéh tukadé blabar agung. Tusing nepukin yéh blabar, jag makejang koné lutungé macebur ka tukadé lantas anyud ajaka onya.

Sasukat lutungé telah anyud, tusing koné ada ané ngadug-adug buin kumah I Mémé Ketumpit lan I Bapa Ketumpit. Sinah suba lega pesan kenehné jani.


saking: www.balipost.com

Lumut-lumut Watulumbang (54)

Dadi Patuhang Sing Dadi Patuhin


Yén panes di jalan, pajengin awaké. Yén panes awaké ulian gelem, da mapajeng di pamulesané. Panes di jalan teka uli matan ai ba duur. Panes dugasé gelem, teka uli tengahan awak. Matanai mula panes, kéwala matanai sing kapanesan. Awinan sing ada matanai mepajeng. Yén Betara Surya di muncuk Padmasanané mapajeng, sing ulian Ida kapanesan, ento demen-demen atin panyungsungné. Keto caran anaké maktinin Betara.

Liu caran maktinin Betara. Ada matuhang Betara cara manusa. Yén manusané mabaju, Betara mabusana. Manusa mapajeng, Betara matedung. Manusa masehin batis, Betara mawajik cokor. Manusa manjus, Betara ka béji. Kéto masih ajeng-ajengan, malancaran, muah malila cita. Nganti suka dukan manusané patuhanga. Awinan orahanga Betara duka, Ida lédang, Betara bares ring anak rajin ngayah. Awinan makejangan anak mabakti buka ngomong kisi-kisi ajak Betara. Yén ada cekcek mamunyi, orahanga ciri atur piuningné kapireng olih Betara. Demen atiné. Liang kenehné. Ingan awakné.

Neked ditu nyidang manusane matuhang Bathara. Lebihan teken ento mirib sing kepineh, mirib sing bani. Yen kepineh-pineh, mula ada dresta buka keto. Drestane ngelah kepatutan, madan kepatutan dresta. Kewala liu kone dresta ane sing patut.

Ané anggon sikut ngorahang sing patut, tattwa koné ento. Dadiné kapatutan tattwa tegehan tongosné tekén kapatutan dresta. Yadiastun kéto, sing prajani anaké bani nganti dresta, apabuin ngilangan dresta. Orahanga tattwa teka durian tekén dresta.

Yén tattwa dogén sing nyidang ngobah dresta, apabuin susila (étika). Tongos sikut susilané orahanga beténan tekén tattwa. Dadiné dresta ané paling tekek negul krama. Mula sing aluh madingan keneh (amuter tutur), apabuin ri kala nu kekeh mategul.

Lanturang malih kedik indik dresta. Ring kawéntenané, Betara ané patuhanga cara manusa, boya manusa matuhang ibané tekén Betara. Lén sajan ento. Yén manusa matuhang ibané cara Betara, ento orahanga sing dadi. Sing koné ada dresta matutang anak buka kéto. Orahanga mamada-mada.

Mara Betara kalinggihang di gedong meru, milu ia ngaé umah cara gedong méru maraab duk. Mara Betara matedung agung, milu ia masang tedung agung di jelanan umahné. Jelék pesan koné anaké ané mamada-mada Betara. Idupné kapanesan. Kulawargané kapanesan. Umahné masih kapanesan. Panes ané buka kéto sing ilang ulian mapajeng. Sing masih seger ulian makomprés, ulian maubad ka dokter spésialis, utawi ka balian sakti.

Sing aluh ban ngresepang yén orahanga ‘manusa dadi matuhang Betara”, kéwala “Betara sing dadi patuhin”. Yén ada anak cucud nakonang unduké ento, sing tawang kénkén ban nyautin apang melah.

Yén sing ada anak nakonang, rasané makejang anaké suba ngelah pangresep apa ané dadi, apa ané sing dadi. Ento orahanga pangrasa. Yén sikut pangrasa anggo, “dadi kén sing dadi” ané lakar tepuk, boya “beneh teken pelih”. Sing koné ditu tongos beneh kén pelihé. Ané orahanga beneh di tattwané, sakancan ané ngeranayang i raga paek tekén Ida Betara. Ento koné beneh. Ané ngranayang i raga ngejoh-ngejohang tekén Betara orahanga pelih. Yén keto dong liu anak ngorahang ibané paek tekén Betara, pang kadéna beneh. IBM. Dharma Palguna


saking: www.balipost.com

Bali Akéh Kélangan Dokumentasi Penting

Yéning takénang, sinah akéh krama sané nganikayang kawéntenan arsip mabuat pisan, utaminné anggén srana pendidikan. Yadiastun makasami anaké cumpu indik kaabotan arsipé, kéwanten arang sané kayun mupulang miwah makarya arsip sangkaning pakaryan punika sayuwakti pakaryan sané ketil lan merluang kesabaran lan prabéa. Sangkaning males, ngekoh lan nénten jemet makarya arsip miwah dokumén, mawinan arsip lan dokumén indik Bali ketah kapanggihin ring dura negara.

Arangnyané krama Bali, lan Indonésia madué arsip kanikaang olih Endo Suanda, Ph.D saking Tikar Media Budaya Nusantara, sangkaning wangsa Indonésiané kirang madué budaya makarya arsip, mabina pisan sareng wong dura negarané.

Indik arangnyané krama Bali ngarsipang utawi ngadokuméntasiang sakancan upacara adat, agama, lan budaya Bali kapi kaeng olih Agung Bawantara duk pabligbagan indik Pengelolaan Arsip Audiovisual ring GEOK, Singapadu Gianyar, 6 Januari 2010 lintang.

Sajeroning pabligbagan sané kaprawartakanin olih Endo Suanda, Ph.D puniki, Agung Bawantara nguningang indik akediknyané kamera sané ngadukoméntasiang upacara Éka Bhuwana lan Panca Wali Krama galahé lintang.

"Duk acara Éka Bhuwana, sané dumunan wantah wénten tan lebih ring dasa kamera, semaliha akéhan saking kameramén dura negara. Duk upacara Panca Wali Krama warsa 2009 lintang, kawéntenan kaméra sané motrék nénten ja nincap, akéhan ring penataran. Patutné taler wénten ring soang-soang pura," kénten Agung Bawantara kadi gregetan.

Indiké punika taler karasayang olih I Nyoman Catra, dalang senior puniki taler makaengan indik méwehnyané ngrereh dokuméntasi. Dané nyontohang indik dokumentasi seni pertunjukan warsa 1980-an sané kaputer olih TVRI Dénpasar, sané méweh kapolihang, sakéwanten prasida kakeniang olih peneliti asing.

"Bali akéh kélangan dokumentasi penting," kénten Catra.

Napi sané kanikayang olih Agung Bawantara lan Nyoman Catra manut Putu Satria Kusuma saking Singaraja, wantah sangkaning kaonnyané uratian pemerintah ring widang kaarsipan.

"Mangkin sapunapi antuk nepas pikobet punika, sapunapi antuk ngitungang mangdané kakaonan-kakaonan puniki prasida kabecikang. Mangdané i raga sareng sami ngeh lan kresep indik mabuatnyané arsip majeng i raga lan génerasi penerus pungkuran," kénten pangaptian dané.

Indik pakaeng I Nyoman Catra, kabecikang olih Prof. Madé Bandem. Dané nganikayang indik dokuméntasi seni pertunjukan Bali sané kasiarang olih TVRI Dénpasar sané kakaryanin olih peneliti asing punika kanikang bekerjasama sareng STSI Dénpasar, turin sampun polih ijin saking Harmoko, Ménteri penerangan duk nika. Manut Bandem, yéning wénten sané mamanah malajahin kasét rekaman punika indayang takénang ring ISI Dénpasar, duaning salinané taler kasimpen i rika.

"Sujatinné STSI Dénpasar dumun sampun makarya arsip, sané raris nglimbak dados Pusdok," kénten Bandem nerangang. (ita/dwi)



Nyimpen Arsip, Taler Patut Nyimpen Asliné


Layar proyéktoré madaging prarain lan awak anak lanang abangkiang, maias aéng, nganggé bunga gedé ring selagan karnané, majujuk tegeh ngiasin pabahanné. Panganggéné taler sada soléh. Makalung senteng mawarna polang-poléng. Papayasan punika masaih kadi papayasan igelan katekok jago sané ketah kaanggén igel-igelan ri kala upacara Pitra Yadnyané. Foto inucap manut Endo Suanda saking Lembaga pendidikan Seni Nusantara, wantah foto silih tunggil ias-iasan Bali nguni. Wénten malih foto sesolahan arja sané nganggén tanah embang pinaka kalangan, turin katonton olih siuan jadma sané sahasa dados kalangan. Papayasan, sesolahan, kalangan lan anaké sané nonton sakadi akéh mapaungu ring i raga indik kawéntenan sesolahan arja duké punika. Foto punika kakaryanin kirang langkung warsa 1930-an.

Siosan ring sesasolahan Bali, seniman tari saking Cirebon, Jawa Barat puniki taler ngunggahang kawéntenan sesolahan Gambuh ring Banten warsa 1890. Sesolahan Ronggéng ring Jawi warsa 1900, sesolahan Seudati ring Acéh warsa 1890 lan sané siosan.

"Saking foto-foto, sané kaarsipang puniki i raga prasida uning ring kawéntenan budaya i ragané nguni. Uning ring seni budayané nguni boya ja artinné seni lan budaya punika becikan utawi kaonan, kéwanten yéning uning ring seni budaya nguni pacang prasida nyimbarang wiwékan i ragané, anggén bekel makréativitas," kénten pangaptian dané.

Dané raris nganikayang nénten ja sami data, foto lan pidabdab antes kaanggén arsip. Yéning nénten kabilih-bilih, arsip sané kaaptiang pacang prasida nyediang ilmu pengetahuan majeng generasi pungkuran, wantah pacang matumpuk dados leluhu. Pacang nyipenin tur nénten maguna tur pamuputné kaentungang.

Kénten taler indik pidabdab manusané patut kabilih-bilih sané encen sané jagi kadokumentasiang, tur kaarsip, tur sané encen sané dados kakutang.

Indik milih-milih pidabdab sané patut kaarsip, Endo Suanda nyontoang pidabdab upacara bendera sané kamargiang nyabran rahina soma. Pidabdab kadi punika manut dané nénten ja makasami kaarsip, sané kaarsip wantah contoné kemanten mangda wenten wakilné.

Mangdané pengarsipanné trepti, dané nganikain mangdané wénten manajemen pengarsipan, ngenénin sapunapi antuk ngepah arsip-arsip punika, tur sapunapi carané mangdané arsip punika prasisa lestari tur maguna majeng anak siosan.

"Foto lan film sané kasimpen nénten pacang maguna yéning nénten jangkep madaging gatranyané, minakadi duk kapan foto inucap kakaryanin, ring dija fotoné kakaryanin, napi pidabdabné taler sapa sira anaké punika. Siosan ring punika sané pinih abot i raga patut nyimpen foto utawi film asli sané kaarsip," kénten Endo nerangang.

Ring konverénsi indik arsip ring Bangkok galahé lintang, kanikang dasa warsa lintang kasét mini DV pacang ical, kagentosin antuk flashdisk.

"Yadiastun i raga menahin utawi ngamecikang foto utawi film sané kasimpen, foto utawi film aslinyané taler patut kasimpan, sinambi nyantosang, sira uning pacang medal alat anyar sané becikang sané jagi prasida ngawi arsip punika sayan becik," dané mapaungu.

Alat pemutar dokumén sané kaduénang manut dané taler pacang ical, mawinan dokumen punika nénten pacang prasida kapirengang malih.

"Pikobet ageng sané pacang nibénin i raga, nénten wantah indik pola pali parindik médiané, taler sapunapi antuk nagingin informasiyané, duaning kearsipan analog durung berkembang," pajar Endo.

Arsip lan perpustakaan ketah kadruénang olih para Raja lan pemerintah, punika awinan manut dané arsip lan perpustakaan akéhan masifat politis. Sané kasimpen akéhan indik pidabdab raja (kerajaan) miwah pemerintah. Punika awinan dané ngaptiang mangdané ring Indonésia lan soang-soang provinsi taler Bali, prasida ngaryanin lembaga arsip audiovisual nénten wantah olih pemerintah, taler wénten kerjasama pihak swasta, soroh krama, lembaga sosial masyarakat, para cendikiawan, seniman lan budayawan. (ita/dwi)

saking: www.balipost.com

Koprasi-koprasian?

Mas Ruscitadéwi


Tatujon kawéntenan koprasi sujatinné luih pisan. Ring koprasiné kaaptiang kramané sané dados anggota prasida sagalak-sagilik salunglung sabayantaka.

Kéwanten sakadi sasenggakanné sané maosang layahé sayuwakti nénten matulang, kawéntenan koprasiné taler asapunika.

Sampun makudang-kudang koprasi kawangun, sampu akéh koprasi sané prasida nglimbak ageng, taler akéh sané nénten karuan idup matinné, semaliha banggéné taler nénten kapanggihin.

Polah palih indik koprasi sujatinné sampun becik pisan. Yéning becik tur kamargiang sakadi polah-palihnyané sinah pacang prasida nulungin anggotanyané. Kéwanten polah-palih sané becik puniki sané ketah kakirangang lan katambahang, mawinan koprasiné srandang sréndéng sangkaning lakar wewangunné lémpas ring kasujatinné.

Contoné indik syarat ngwangun koprasi sané patut kasarengin olih paling kedik kalih dasa diri anggota pendiri lan satusan anggota biasa. Indiké puniki sané ketah kamainang. Sayuwakti sané menggah ring akta pendirianné kalih dasa diri krama sakéwanten, sané asiki ketah wénten sané bayunnyané agengan ring anggota pendiri siosan. Duaning bayu lan modalné kalintang ageng, mawinan sané asiki punika prasida ngatur pamargin koprasiné. Yéning kanikain ngelodang sinah pamargin koprasiné pacang ngelodang, kénten taler yéning kanikain ngajanang, prajani pacang ngajanang.

Kawéntenan punika sujatiné nénten pacang margi ring koprasiné yéning nganutin kasujatian tatuék koprasi sané nyinahang keputusan indik koprasi magenah ring rapat anggota, tur suang-suang anggota madua suara sané pateh. Napi malih wénten pengawas, sané patuté ngawasin pamargin koprasiné. Yéning nii sampun mamargi, sinah koprasiné pacang mamargi antar.

Koprasi sané akéh katangiang mangkin ketah, katangian alih praragan, kéwanten ngatasnamakan krama akéh. Sakancan pamutus, napiké indik jinah sané kaselang lan kasimpen, kaputusang antuk manahnyané praragan, sané siosan wantah pegawé. Duaning nénten wénten pendiri, anggota sané seken, pabligbagan seken, nénten wénten sané seken ngawasin, ngranayang koprasi inucap nénten pacang mamargi sakadi koprasi patutné. Duaning pendiri lan angotané wantah uluk-ulukan, mawinan sané metu wantah koprasi-koprasian.


saking: www.balipost.com

Jejeh, Nguber Betara Aji Upacara

Ari Dwijayanthi


Guminé magentuhan, kramané uyut, satua-satua lakar ada kéné lakar ada kéto sambrag di pagubungan, ngaé kramané patikaplug. Ento ngranayang prajani makulek-kulekan ngaé upacara kéné ngaé upacara kéto.

Boya ja ten precaya ring kawéntenan Betara Siwa sané nyakrawreti ring guminé, nanging para kramané sané maboya, nguber betara aji upacara. Sabilang bucu, sabilang pura, uli merajan cenik ngantos pura pusering jagat samian kagelarang upacara olih kramané. Nglaksanayang upacara sampun sakadi lomba kémanten, mabalap-balapan, magedén-gedénan. Nanging suksmané kari kirang, sangkaning nglaksanayang upacara madasar antuk manah takut, takut kéné takut kéto.

Betarané kauber mailehan, uli pura dini nganti pura ditu, kéto masih Betarané kauber aji bebantenan, aji upacara ané maliah-liah. Nanging lacur, nguber Betara krana takut, nguber Betara krana ada ané lakar tunas, nguber Betara krana loba, kéwala lima lan batis i ragané tusing magaé. Yén kéto dija tekanné merta nyodog di malun i ragané?

Jejeh i raga tekén guminé prajani macelos. Jejeh i raga tekén linuhé gedé lan ngaé yéh pasihé menék. Jejeh i raga tekén baya rabiés. Jejeh i raga tekén bukité embid. Jejeh i raga yén blabaré nomplok uli luanan. Makejang kajejehin. Makejang katakutin. Kéwala tusing nindakang lima, nyalanang batis lakar menahin apang sekén-sekén beneh polah-palih i ragané dadi manusa.

Nyén ané pelih, yén guminé kaebor, kakeruk. Nyén ané pelih yén bukité karabas, kayu-kayuné kagediang. Nyén ané pelih, pandan pasih di bibih pasihé mauwah dadi vila, hotél, lan tongos-tongos maplesiran. Yén guminé suba baat, yén manusané bes baat ngaba keneh, yén manusané terus maboya. Apa dadiné? Pralaya minabang.

Manusané tuah bisa jejeh!

Jani disubané ambyug orta guminé suba tua, guminé lakar ilang, manusané lakar macleput. Prajani Betarané kauber kakaryanang makudag-kudang upacara ané maliah-liah. Ngérti Bhuana apanga koné alasé buin dadi bet lan sida nyimpen toya. Dija tekanné nyidayang kéto, bes suba makaronan alasé karabas kedas. Ngadang pacaruan di soang-soang pertigaan utawi pempatan jalanné yadiastun kala lan sasihé durung patut nglaksanayang tawur. Apanga bhuta kalané ten ngrubéda, ten ngusak asik manusa. Dija tekanné nyak cara kéto, bes makaronan i raga manusa suba dadi bhuta, arak berem, jeg kainem.

Yén jejehé tuah kakenehang, seken anak lakar dadi tanggun keneh. Apabuin misi nguber betara aji upacara ka sakancan pura, sinah i raga tuah maupacara sangkaning yén ada perlu kémanten. Patuté saking keneh i raga dumun kategepang wau ja nglaksanayang upacara. Boya terus dini-ditu nguber Betarané. Betarané anak suba nawang apa ané pantes ida laksanayang. Tabik!


saking: www.balipost.com

Basang

Luh Suwita Utami

Panes ainé nyentér uli di jendélané, gagéson tiang ngerétang kordenné. Saget ada anak ngetok pintuné. Buwung tiang negak, ungkabin tiang jendelané.

Saget, “Bli Nyoman Wira?,” tengkejut tiang tekén anak muani ané saget ada di arepan tiangé “Suba suud I Luh ngajahin?,” kéto anaké ento matakon. Makelo tiang tusing masaut, rasa sing percaya tiang tekén unduké ené. Jajap tiang masaut, “suba, mai malu negak, tiang nu matamped,” kéto tiang nyautin.

Ngejer liman tiangé nampedang buku-bukuné ané makacakan di duur mejané. Tusing sida tiang nyatwang gerudug takahé. Makelo tiang tusing katemu ajak anaké muani tenénan, dasa tiban, roras tiba, ah…, tiang suba engsap pidan kadén tiang ketemu si dori ajak ragané. Ragané medasin tiang menék tuun, karasa ada ané malénan di déwék tiangé. Tiang nyaru-nyaru tusing nawang.

“Uli dija Bli nawang tiang ada dini?,” keto tiang iseng matakon.

“Uli timpal-timpal I Luhé. Tusing ja sukeh ban bli ngalihin I Luh. Yadiastun I Luh mengkeb ka betén batuné, yén keneh I Luhé setata nyambat-nyambat bli. Pastika lakar tepuk ban bli ngalihin.”

Tiang nengil, takut yén nyautin lakar lantang panadiné. Saja masih apa ané orahangé ajak Bli Nyoman, tiang tusing sida lakar mengkeb uli ragané. Keneh tiangé setata nyambat-nyambatang ragané. Kanti jani, disubané dasa tiban tiang mapasah.

Disubané kéto, tiang nerusang masuk di sakolahan guru, sakadi janjiné pidan. Tiang dot dadi guru, tidong lénan tekén ento. Nanging Bli Nyoman suba kadung kakanténan ajak nyamanné uli Surabaya, tusing prasida tiang naenang sakit kenehé sangkaning Bli Nyoman tusing nyambat apa-apa tekén tiang. Saget, tiang nrima kiriman kartu merah ané misi adan Bli Nyomanné ajak anaké eluh totonan, lakar ngantén. Suud, tusing sida tiang suud ngeling. Karasa asibak ragan tiangé mati.

Kukuh tiang tekén déwék, tusing lakar nyambatang teresné tekén anak muani lénan. Tiang tusing bani, takut lakar ngrasayang sakit di kenehé buin. Lénan tekén ento, tiang nu sanget tresna tekén Bli Nyoman Wira. Depang suba tiang padidi, nyepelang kenehé ené kanti buin pidan.

Atiban, duang tiban, tiban-tibanan tiang nyepel teresnané. Makejang anaké matakon, nguda tiang sing karwan ngantén, makejang adin-adiné ngalahin tiang ngantén, ada ané suba ngelah pianak dadua, ada ané suba bajang pinakné, mirib suba ngancen ngelah cucu jani. Nanging tiang nengil. Yadiastun tiang nengil, anaké pastika suba nawang kénkén keneh tiangé sujatiné.

“Ada ané lakar satuang bli ajak I Luh, penting! Ento awanan bli mulih uli Surabaya,” tiang enu nengil. Siswa-siswiné masliweran, ada ané nyeledet uli jendelané, mirip dot nawang nyén ané ajak tiang ngorta. “Yén I Luh ngelah galah, ajak bli I Luh ngorta akejep ditu di kafé kopi.” Tiang marasa Bli Nyoman mula saja serius lakar ngajak tiang ngorta. Mirib saja penting lakar sambatangé.

Di dauh alun-alunné mobil sédan ané tumpangin tiang ajak Bli Nyoman parkir. Ajak dadua tiang macelep ka kafè kopi, suwung pesan kafené. Tiang ngangsehang apang runtag bayun tiangé tusing malawat di muan tiangé.

“Ada apa mirib bli nyoman saget nadak ngalih tiang?”

“Ampura, bli tusing nyambat tekén I Luh unduk bli mulih tur lakar katemu ajak I Luh.”
”Bli mula tusing taén nyambat apa-apa ajak tiang,” kéto tiang masaut ngambrés sakadi mesuang pedih basang tiangé ané suba makelo matanem.

“Bli nawang I Luh nu pedih tekén bli, terima bli pedih I Luhé, lakar bekelang kanti mati. Mula bli kadung suba majalan,” saget Bli Nyoman nyaup liman tiangé tur ngembel tekek pesan, “Nanging, bli nu tresna tekén iluh kanti jani. Tusing ada ané sida lakar ngentinang tongos I Luhé.” Tiang buin tengkejut, sanget tengkejut.

“Ampura, tiang suba engsap tekén unduké ento,” kelésang tiang liman tiangé.

“Da I Luh nguluk-nguluk, I Luh nu setata teka di ipian bliné. Tu ciri I Luh nu setata nyambat-nyambat bli,” tiang negil, yéh matané das ulung di pipiné.

“Luh, né ada pangidih bliné tekén I Luh. Saja mirib bli wanén, nanging bli tusing lakar malaksana kakéné yèning tusing tekén I Luh, bli tusing enyak. Nyak I Luh ningeh satuan bliné?”

Tiang tusing masaut, mara jani Bli Nyoman makita nyatua ajak tiang. Apa mirib ada?

Bli Nyoman, suba duang bulan ené ngalihin tongos tiangé ngoyong. Timpal, nyama, makejang anaké ané nawang tiang takonangé, kanti ia nawang tiang ngajahin di Désa Jimbaran. Tetujoné ngalih tiang, ngidih pelih tekén unduké ané pidan, to ané utama. Ané nomor dua, ngidih tulung apang tiang nyak dadi “perempuan sèwaan”. Bli Nyoman ngidih apang tiang dadi anak luh ané melihara bibit manik ragané di basang tiangé. Jani rumus kedokteranné suba sayan maju, siba nyidang merékayasa génetika di luar rahim, tur nyelapang di basang anak luh lénan sakadi apa ané adanangé bayi tabung. Tiang lakar beling, nanging maniké ento boya pianak tiangé, tuah pianak Bli Nyoman lan Luhné.

Kurenan Bli Nyomanné tusing nyidang beling, sangkaning rahimné tusing sida melihara manik. Suba ping telu pianakné kruron, ngaénang kurenané nyerah, pasrah. Dugas dokteré ané meriksa ngorahang sujatiné Bli Nyoman nyidang ngelah pianak nanging nganggo “perempuan penyedia rahim”, kurenanné setuju. Sawireh, ovum lan sperma ragané ajak dadua ané lakar anggoné rékayasa génetika luar rahim.

Kéto Bli Nyoman nuturang tekén tiang, muané ocem disubané suud nutur. Tiang nu makeneh-keneh. Rasayang tiang Bli Nyoman bes juari teka ngalih tiang tur ngidih ané tidong boya tekén tiang.

“Bli, dadiné bli teka mai tuwah ngidih nyilih basang tiangé?’’ Kéto tiang banggras, “Apa kadén Bli tiang, anak luh kén-kén mirib tiang?”

“Luh, tulung bli. Né penting apang I Luh nawang. Kurenan bliné ba dasdas buduh sangkaning tusing ngelah pianak. Makejang nyamané misuh-misuh bli, orahangé bli nak muani bekung. Bli tusing bekung Luh, dokteré suba muktiang ento. Sangkaning kurenan bliné dogén tusing sèhat. Yan bli bekung, tusing ja kalar kruron maniké ané suba ada.”

Tiang bengong, apa dayan tiangé jani. Kopiné ané maseduh di arepan tiangé suba dingin, rasa nék ulun hatiné dugasé nginem kopiné.

***

“Yan tiang prasida nyerahang basang tiangé tekén Bli, ada pangidih tiangé abedik,” kéto tiang ngraos tekén Bli Nyoman dugasé ragané teka buin ka pondok tiangé. Langité suba peteng dugasé ento, tiang nepukin bintangé makenyit liu pesan.

“Apa to Luh, sambatang! Tusing abesik, liunan tekén ento lakar isinin bli pangidih I Luhé,” Bli Nyoman nelebin paningalan tiangé sekadi pidan, tiang tusing prasida ngengkebang.

“Maniké ento boya gelah Bli lan kurenan bliné. Nanging mula saja pagelahan Bli lan tiang. Boya pakanténan cawan pétri, nanging pakanténan Bli lan tiang.”

Wanén! Wanén pesan tiang ngidih buka kéto tekén Bli Nyoman. Ragané makenyem, laut maanggutan. Mirib ané ada di kenehné mula patuh cara ané ada di keneh tiangé Sangkaning tresna.

***

Kija Bli makelo ninggal tiang? Sakadi kedis, Bli suba joh makeber, nambung. Suba makelo, makelo pesan tiang padidi. Tiang makelo kilangan Bli, tusing buin nyidayang cara pidan, ngelut bangkiang Bliné tekek yan tiang sedih, ngembel liman Bliné yan tiang takut. Sabilang peteng, sabilang tiang inget setata tiang ngastiti ring Hyang Widhi, Bli seger selamet panjang yusa.

Dugasé ento…. Makelo tiang tusing nyidang masaré. Dapetang tiang Bli sirep leplep di samping tiangé. Angkihanné gagéson sakadi malaibang peteng. Makelo tiang makeneh, sira Bli sira tiang, dija Bli dija tiang, dija ragané ajak dadua? Sira ngardiang buka kéné? Di petengé dugasé ento, baniang tiang ragan tiangé ngelut Bli cara pidan, kanti ka tangkah, kanti ka keneh Bliné, kanti neleb ka déwék Bliné…

Tiang tusing nyak nawang, kénkén Bli Nyoman nyatuang unduké ené tekén kurenanné di Surabaya. Miribang tiang ragané nguluk-nguluk nyatua, mirib ragané ngorahang suba man anak luh ané lakar dadi “ibu pengandung”. Mirib ragané nguluk-nguluk, anaké luh ento ngidih apang delokin sabilang minggu, nyagerang dewék tiangé seger. Miribang tiang ragané masé nguluk-nguluk, ngorahang tiang sing nyak katemu ajak kurenan Bli Nyomanné, takut yén marasa maniké tusing gelah ragané. Uli dugasé ento tiang sah dadi kurenan Bli Nyomanné, yadiastun ané nomor dua, nanging pianaké ané jani kadut tiang setata dadi nomor siki. Wanén! Saja wanén tiang.


saking: www.balipost.com

Satak Juta

Mas Ruscitadéwi

Pis satak juta rasayang tiang bek sajan. Kéwala pis amunto sing ada artinné yéning bandingang tekén tresnan matua luh muani sané setata aptiang tiang.

“Yéning ulian pipis satak juta tiang nyidayang makatang rasa tresnan mémé bapanné Bli Madé kurenan tiangé, sinah luung pesan,” kéto tiang mapitungan padidi, sambilang nyuahin Luh Éka pianak titiangé ané adiri.

Tiang tusing bisa ngampet demen, suba marawat di matan tiangé, Luh Éka kaempu lan kasayangin olih Pekak lan Dadongné.

“Dumadak ulian pipis satak juta ento, I Mémé lan I Bapa nyak las nrima tiang dadi mantu, dadi kurenanné Bli Madé,” kéto tiang ngrimik padidi. Luh Éka pianak tiangé matolihang, mirib ia marasa héran méméné mamunyi padidi, kéwala ia sing matakon. Becat-becat ia nyemak tasné, turin malaib menék ka mobil, ané lakar setirin tiang.

Luh Éka, pianak tiangé totonan mara kelas 1 sekolah dasar. I pidan dugas, kulawargan titiangé tondén kena baya, Luh Éka biasa kaatehang masuk olih bapanné, kurenan tiangé, Bli Madé Sukèrta. Dadinné sasukat Bli Madé, kaukum sangkaning nyalukin kapelihan bapanné, tiang ané ngatehang Luh Éka ka sekolah.

“Dumadak ulian pipis satak juta, Bli Madé becak bébas uli penjara, dumadak di subané Bli Madé bébas, mémé lan bapa, bisa ngajiang tiang,” kéto dogén pinunas tiangé.

Seka becik mas-masan tiangé adep tiang, mobil tiangé masih adep tiang. “Kadung ja besik dogén ngelah mobil, né penting tiang nyidang buin mapupul ajak kurenan,” kéto pangaptian tiangé sambil nyerahang pipis satak juta ka matuan tiangé ané muani.

Mirib, matuan tiangé luh muani suba ngancan kresep, unduk pitresnan tiang lan Bli Madé kapininan kulawarga. Ento mirib ané nganayang matuan tiangé ané muani sesai malali ka penjara, tongos kurenan tiangé maukum. Pang kuda kadén matuan tiangé ngorahang matemu ngajak kepala penjarané. Sabilang ningehang unduk ento, ketug-ketug tangkah tiangé, rasa demen rasayang tiang nengsek, cara tusing nyidang tambakin.

Jani, kurenan tiangé nyidang pesu uli penjara. Saja dingehang tiang, kurenan tiangé pesu krana waneng hukumanné mula amonto. Patakon nyaman-nyaman tiangé jumah ané setata nakonang unduk pelakun pipisé ané satak juta, tusing cawis tiang. Nyak kija ja lakun pipisé tusing sangetang tiang, né penting, kurenan tiangé pesu uli penjara. Né penting, panak tiangé Luh Éka nyidang matepuk ajak bapanné.

Sedeng demen-demenné tiang makangen-kangenan ajak Bli Madé kurenan tiangé, saget tiang ningehang satua jelék pesu uli bibih Bli Madéné.

“Mimih nyajang sajan i bapa, kadén nak ka penjara nelokin Bli, jeg ka penjara ngalih pejabat penjarané, laut matetawahan unduk tongos pagawé negeri. Koné suba maan tongos, ajinné aji satak juta. Kija kadén i bapa maan pipis anggana meli kursi pagawé negeriné ané lakar tegakina baan I Nyoman...,” kéto Bli Madé ngorta sambilanga masebeng jengis. Kondén pegat satuanné Bli Madé, sagét rasayang tiang panyingakan tiangé makunang-kunangan, bayun tiangé runtag, laut tiang ensap tekén padéwékan.

Mara inget, dapetang tiang, ragan tiangé suba di kamar di duur pasaréanné. Di tebénan tepuk tiang Bli Madé lan panak tiangé Luh Éka nguwut batis tiangé. Uli semunné ngenah sajan Bli Madé sing nawang unduk, tur marasa sangsaya tekénang padéwékan tiangé.

"Uli pidan Gék gelem, dadi sing taén maorahan tekén Bli?" kéto Bli Madé matakon alus.

"Ampurayang Bli, Gék, mirib krana baet ngenehang Bli, ngemasin Gek gelem, jani Bli suba teka, suba mulih, da buin anggona keneh," kéto buin Bli Madé ngaraos. Cingakin tiang panyingakanné barak, sedih ia nepukin tiang buka kéné.

Tiang sing dot Bli Madé, ané mara sajan ngrasayang udara bébas marasa sebet, lawan-lawanang tiang bangun. Ngedénang tiang bayun tiangé, tiang makenyir. Bli Madé milu makenyir. Kenyir Bli Madéné rasayang tiang manis sajan cara kenyiré ané pidan duges tiang nu matunangan.

Nyingakin kenyir Bli Madéné prajani ilang sebet, pedih, lan inguh tiangé. Ané rasayang tiang tuang rasa bagia lan angayubagia ring Sanghyang Widhi sangkaning tiang kapicayang galah mapupul buin ajak kurenan lan panak tiangé. Bisa mapupul cara janiné dogén suba tan kadi-kadi rasa bagia tiangé. Tusing buin tiang sebet tekéning pipis satak juta ané suba juanga baan matuan tiangé, bapanné Bli Madé.

Ngingetang unduké ento makebris kedék tiang padidi.

"Yéh nak nguda jani Gék kedék, ada ané soléh di awak bliné?," paling Bli Madé malihan awaknné, uli duurné kagrépé, boongné, kupingné, bibihné, bajunné, konyangan kabalihin. Parisolahnée ento ngranayang tiang sumingkin kedék.

"Tusing Bli, tusing ada ané soléh sid néwék Bliné," kéto tiang ngorahin ia sambilang ngampet kedék.

"Man kéto nak nguda dadi Gék kedék, suud niwang, suud ngeling jani kedék, da nyén suud kedék dadi ngeling, dék-dék ling, dék-dék ling," Bli Madé ngendiang tiang, cara ngendingan anak cenik pusuh.

"Jani tiang kal nyatua, kéwala Bli harus majanji tuasing dadi pedih nah," tiang natangin Bli Madé.

"Unduk apa? Da gén nyanan Gék nyatuang untuk Gék mamitra nah," Bli mapi-mapi pedih. Kéwala penyingakané kijep-kijep, ngenah sajan ia macanda.

"Tenang gén, tiang sing taén ngelah mitra, makeneh ngelah mitra dogén tusing taén. Né unduk pipis satak juta ané punduhang tiang uli tabungan, ngadep mobil, lan ngadep mas-masan" kéto tiang nyarita.

"Pipis satak juta? Pipis satak juta ané anggona ngalih tegakan pagawé negeri kapinang bapan Bliné, ané banga adin Bliné, I Nyoman Wati ento, pipis satak juta ento... ."

Tusing baang tiang buin Bli Madé nglantangang munyinné. Tekep tiang bibihné aji anggutan. Bli Madé bengong, panyingakanné barak, kéwala matalang.

"Bli suba majanji tusing pedih, Bli harus satia tekén semaya, Bli sing dadi pedih," tiang nengsek kurenan tiangé apanga tusing pedih. Endahang tiang ya, ginikang tiang bangkiangné, gelut tiang, diman tiang, sambilang tiang kedék kékék-kékék.

Panak tiangé Luh Éka, masih milu nuutang, maganti-ganti tiang ngéndahang Bli Madé, maganti-ganti tiang gelut, nginikang lan niman Bli Madé, kanti ilang gedeg lan pedihné. Jani Bli Madé milu kedék cara tiang lan Luh Éka-né.

"Péh buin i raga bakat belog-beloganga tekén i bapa, mula ja i raga jak dadua belog, Gék lan Bli seken-seken belog. Suba Bli nyak ngantiin togos i bapané di penjara, jani Gék buin ngantiin pamelin kursi pagawé negeriné adin Bliné. Nyoman Wati, panak paling kesayangan i bapané. Mula cocok i raga makurenan, patuh-patuh belog," kéto abetné Bli Madé sambilanga ngagas duur.

"Tiang nyak ngemang pipis satak juta ento krana kadén tiang anggona mesuang Beli uli penjara. Bas kaliwat demen tiangé ningehang Bli bébas uli penjara, ngranayang tiang sing pedas matakon lakar anggona gena pipis totonan. Yén sing Bli ngorahang i bapa kapenjara boya ja tuah ngurusang Bli, kéwala pepesan mabisnis tegakan pagawé negeri ajak oknum pejabat penjarané, berek tiang tusing madaya pipis tiangé ané satak juta ento anggoné meli kursi. Tuni saja tiang makesiab, sebet tekén pipis tiangé ané satak juta ento, kéwala jani rasa sebet tiangé suba kakalahang olih rasa bagia sangkaning Bli suba jumah, ngenemin Luh Éka, turin ada di samping tiangé. Kalingké pipis satak juta, kadirasa amiliar tusing lakar ada bandingané tekén kalegaan tiangé jani, nepukin Bli suba bébas."

Bli Madé ngidemang panyingkanné. Tangkahné kebut-kebut, rasayang tiang ya mautsaha ngampet elingné.

Bli Madé tusing mamunyi apa-apa buin. Sahasa ia ngelut awak tiangé. Tekek sajan, cara tusing dadi kelésang.


saking: www.balipost.com

Mumbai

IDK Raka Kusuma


Baan lelehné tan kadi, kondén jam sia peteng Madé Suandi suba uab-uab. Suba kiap gati. Sing nyidayang naanang, Putu Suandi ngojog balé. Mara nyedogang awak, paningalané suba ngidem tur sing dadi kedatanga.

Tengah lemeng babang Madé Suandi bangun. Ipian ngranayang ia kakéto. Ipian unduk pianakné, Nengah Ardianti, tulung-tulung sig umahé puun. Tulung-tulung sambilanga makelid kemu mai. Ngelidin mimis bedil lan péstol pasliwer tan parérénan uli dija kadén.

Inget déwékne ngipi, Madé Suandi buin nglebugang awakné di kasuré. Satondén ngidemang paningalan, ia ngamikmik, ”Tain pedem bebedag! Ngaduk-aduk dogén! Sing tawang iba kai leleh? Tain pedem bebedag, suud ngaduk-aduk!”

Buin mani semengané, kedisé ramé nguci miwah siapé makruyuk saling timbalin, ngranayang Madé Suandi ngedatang paningalan. Tur ngranayang magadébras bangun. Makecos uli baléné. Majalan. Pesu ngojog radio. Ngidupang. Lega atinné. Mapan radioné nyiarang gatra. Sing makelo Madé Suandi lega. Ia makesiab ningeh gatra téror di Mumbai. Wawengkon gumi India. Téroré di Taj Mahal Palace and Tower Hotél miwah di Tridént Oberoi Hotél.

Adan hotél ané sambata durian baan penyiar radioné makulekan di kenehné. Marasa-rasa taén ia maca surat nganggo alamat hotélé totonan. Buka ada ngentenin, maklebeh inget Madé Suandi tekén ipiané. Lantas, maklebeh inget tekén pianakné Nengah Ardianti. Ditu ia ngaplakin péléngan. Krana inget, Nengah Ardianti ané ngirim surat nganggo alamat hotélé totonan.

Radioné ané nu nyiarang gatra téroré di Mumbai kalahina. Gelur-gelur ia ngaukin somahné. Somahné ané sedek nyakan di paon magagésoan nyagjag. Teked diarepné Madé Suandi, matbat.

”Kénkén-kénkénan né? Das lemah gedéné gelur-gelur sing karuan enteka. Apa kuangan. Kopi? Jaja? Nasi ungkus? To, ditu, sig tongosné biasa!”

Batbata kakéto, Madé Suandi kamemegan. Maksaang awak nujuang radioné. Kurenané ngipekin radioné. Ningeh gatra téror di Mumbai, kurenané buin matbat, ”Da tiang orahina gatra, jelé kakéto. Makuing kopingé ningeh!”

Apang suud kurenané matbat, Madé Suandi nyambat Nengah Ardianti.

”Kenapa Nengah Ardianti?” Cara sikep layah somahné nyander aji patakon.

”Sig hotél tongosné magaé ada téroris.”

”Apa?”

”Sig hotél tongosné magaé ada téroris.”

Prajani somahné suud matbat. Prajani ngatabtab.

”Mimiiii, kénkén ya I Nengah ditu. Suba tombaang kemu masi mamuuk. Di kéné-kénéné, kénkénang jani?!”

Madé Suandi nganduh-anduh somahné aji :

”I Nengah magaé ditu uli semengan kanti sanja. Téroré ditu tengah lemeng gedené.”

Anduh-anduha kakéto, somahné Madé Suandi suud ngatabtab.

Nyodog di batan nyambuné, nyaruang inguh, Madé Suandi ngingetang paundukan pianakné, Nengah Ardianti, kanti mutusang magaé ka Mumbai. Cara sinétron, unduké ento marawat di kenehné.

Tamat SMK, Nengah Ardianti orahina kuliah di Fakultas Ékonomi Universitas Udayana. Sing pesan nyak. Madé Suandi ngorahin somahné, Nengah Ardianti sing nyak nglanturang sekolahan ka tongos ané tujuanga Fakultas Ékonomi Universitas Udayana. Somahné ngorahin apang nakonin kija nyetné nglanturang sekolahan.

Di arep Madé Suandi lan somahné, Nengah Ardianti ngorahang lakar kuliah ka D1 Pariwisata. Madé Suandi lan somahné sing bani nungkasin. Kapin kéto, pinaka rerama, Madé Suandi matakon ngudiang kedeh pesan nyet pianakné kuliah ka D1 Pariwisata. Nengah Ardianti nyautin apang énggal maan gaé. Meled nawang sumeken apa sing keneh pianakné, Madé Suandi nyugjugin.

”Ngah, kadén pariwisatané suba bugreg jani.”

”Ané ngorahang bugreg nyén?” Nengah Ardianti semped masaut.

”Pagawé hotél timpal bapaké. Ada masi gaid ngorahang.”

”To gugu bapak?”

Kapin raos pianakné ento mucuang déwékné, Madé Suandi nu dogén nyugjugin. Tawanga pageh tur santep keneh pianakné kuliah di D1 Pariwisata, Madé Suandi suud nyugjugin. Laut nuturin apang pianakné jemet tur pageh kuliah. Nengah Ardianti nyanggupin pangidihné Madé Suandi.

Tamat D1 Pariwisata, Nengah Ardianti ngorahang tondén makeneh magaé. Tawanga pianakné énggal salah tampi, Madé Suandi sing bani nyempulungin. Kéto masi somahné. Madé Suandi nakonin Nengah Ardianti kénkén nyetné.

”Tiang lakar kuliah buin D3 Fakultas Sastra Inggris Universitas Udayana.” Nengah Ardianti nekedang nyetné.

”Tetujon Nengahé kuliah ditu apa?”

”Basa Inggris tiangé tondén lapah, Pak, ngraos ajak toris tiang nu ngakngak-nguknguk.”

”Lénan tekén ento apabuin?”

"Apang énggalan maan gaé.”

”Apang sing nyényé bapak matakon, lénan tekén ka D3 Fakultas Sastra Inggris Universitas Udayana, ada pangidih Nengahé buin?”

”Anu, Pak.”

”Anu apa?”

”Anu.”

”Anu kénkén?”

”Yén bapak maang?”

”Yén luung pangidih Nengahé ngudiang bapak sing maang?”

”Kéné, Pak. Nyambi kuliah tiang lakar ngamiluin kursus komputer.”

”Suba kéto?”

”Bapak sing berat nanggung tiang?”

”Blin Nengahé taén mancingin bapak aji cara ané tekedang Nengah mara. Tawang Nengah pasaut bapaké?”

Nengah Ardianti mendep. Lantas makitukan. Kitukané seken gati.

”Amun sing tawang,” Madé Suandi ngraos, ”Kéné bapak masaut. Sasidan-sidan lakar nanggung.”

Nengah Ardianti makenyem. Semitané égar. Paliatné bingar.

Tamat D3 Sastra Inggris Universitas Udayana, Madé Suandi nakonin Nengah Ardianti, lakar nglanturang kuliah apa lakar ngénkén? Nengah Ardianti ngorahang lakar ngalih gaé. Kabenengan kala ento ada pembukaan pagawé negeri, Madé Suandi ngorahin Nengah Ardianti. Madé Suandi ngorahin masi, ”Misan Nengahé, ané dadi anggota DPR maan jatah.”

Nengah Ardianti makitukan. Lantas kedék. Marasa déwékné kakedékin, Madé Suandi ngeréngin Nengah Ardianti.

”Ngudiang kedék?”

”Bapak, bapak. Bapak ngorahang paling sing demena tekén anak KKN. Jani bapak ané kéto.”

Marasa kajempulungan, Madé Suandi ngagas bokné ané sing genit. Lantas, sabilanga kajengat-kajengit maklieng ngalahin Nengah Ardianti ané sayan nyangetang kedék.

Kanti atiban Nengah ardianti pesu-mulih hotel ngalih gaé, sing masi maan. Madé Suandi miwah somahné, madalem pianakné jerarat-jeririt kangin kauh. Kenehné ngorahin, apang pianakné ngalih gaé lénan. Makadua sing bani. Ané nyehina, pianakné salah tampi.

Atiban liwat duang minggu Nengah Ardianti ngorahang suba katerima magaé di Hotél Oberoi. Sing ja di Hotél Oberoi ané di Seminyak. Hotél Oberoi ané di Mumbai wawengkon gumi India.

Madé Suandi nombaang pianakné magaé kemu. Somahné masi. Nengah Ardianti, sing dadi singang apang magaé ja di Hotél Oberoi ané ada di Mumbai. Munyin somahné ané ngorahang di kenapa kudané kénkénang, sautina tekén Nengah Ardianti.

”Mémé da anaké kenehé di lepeté dogén. Tiang magaé ka Mumbai, sing ja ngalih lepet. Tiang magaé lakar ngalih bekel idup. Lénan tekén ento ngalih pengalaman.”

Ningalin pianakné sing dadi tambakin, Madé Suandi lan somahné nyerah.

Jeritan somahné malaib ngaba HP ngojog déwékné ngesiabang Madé Suandi.

”Anak ngudiang né, ngudiang jerit-jerit kéto malaib,” Madé Suandi nguélang somahné.

Somahné ané suba majujuk di arepné nyerahang HP. Laut nyambat Nengah Ardianti nélpun. Madé Suandi nyemak. Nalekepang di kopingné. Ngraos paling, ”Ngah, kénkén jani di Mumbai? Nu térorisé ditu? Nengah dija jani?”

”Tiang sing di Mumbai jani.”

”Sing di Mumbai? Nengah dija sujatinné jani?”

”Tiang di Jakarta. Sig timpalé. Kontrak tiangé suba telah aminggu ané liwat. Limang dina ané liwat tiang matilar uli Mumbai. Ajak timpalé ané ajak akamar di més. Buin mani tiang mulih.”

Nengah Ardianti suud nélpon, satondén Madé Suandi ngemikang bibih.


saking: www.balipost.com

Peteng

Dayu Himas

Jaga surut sunar ai,
makaon nilarin gumi,
nuju sunare lampus,
i kembang bintang matembang,
semarandana angucap,
nyulempoh ipun,
nyantos toyan segarané,
rauh ka pasisi,
nanging toyané nyansan surut,
surut nguber matanai,
i matanai kantun mamengkung,
bengkung,
lascarya ipun,
ninggal i kembang bintang.



Dayu Himas

Urip


Remrem guminé
nyaputin langité galang kangin
suung, kayunné matedung sepi
miribang suryané sampun uning

kenyungé i rika
macampuh lara
nylémpoh maselselan

inget tekén unduké i pidan
ngetékin sakancan manis idupé
né jani sayongé nglikub ngebekin tangkah

sesek

engsek

sing nyidang ngelidin
jani suba galah nyujuh suarga loka,
miribang suba pajalan idupé
idup matine tusing dadi tawah
tuah amonto tuwuh uripé
manumadi nyalanin sakancan lara,
nyalanin sakancan manis idupé,

pangucapé si duri,
dumogi atmané amor ring acintya



I Wayan Buda Yasa

Peteng


Guminé peteng dedèt,
Kelambu wenginé selem tanpa bintang
Tan wénten sunar galang
Makejang pati kaplug
Pati grepé ngalih tongos
Tongos tis negakang jit

Di baduur tegeh negak
Aluh masesambat
Dengkak-dengkik
Tuding tujuh mapi ririh

Ah... jeg ngelahin
Amah-amahan motah sabilang wai

Nanging
I dadong rerod tunggang-tungging di paon
Peluh nyrékcék
Apang sida makudus bungut paoné
Sabilang wai tuah makeneh
Makeneh ngalih abulih baas jakan

Gumi kenyat,
Keneh jengat,
Uat pegat.


saking: www.balipost.com

Lumut-lumut Watulumbang (52)

Dharma Ririh

Dharma koné cara raré mara lekad. Yén sing melahang ngubuh sinah ia lakar gelem lantas mati. Ada dharma mati sakebedik di awak. Ada dharma mati sakebedik di jagat. Yén dharma mati, patuh cara raré mati. Tusing ada ané lakar nglanturang kauripan. Mawinan dharma punika kapiara tur kajaga lemah peteng, cara ngubuh raré mara lekad.

Raré mara lekad koné cara celebutan yéh. Ulian ening toyané nganti lawatan padidi bisa ngenah ditu di dasarné. Ulian tis toyané cocok pesan anggon masugi. Ulian bersih toyané sing buin perlu lablab yén lakar inem. Sing kudiang-kudiang celebutan mula ngulangunin, luung anggon tongos mangening-eningang keneh. Kéto koné masih dharmané. Kéwala yén celebutané sing katengetang, sinah ada dogén anak iseng ngusak-asik embahané. Awinan liu ada celebutan ané yéhné sing dadi inem, sing duga ban anggon masugi, apabuin anggon tirtha.

Celebutan yéh koné cara sastra. Ada masih ané ngorahang sastra ento ané cara celebutan yéh. Mawinan ada anak nunas pabersihan-panglukatan ka celebutané. Ada masih ané ngalih panglukatan ka sastra. Pangenahné celebutan tekén sastra ento patuh, kewala yen telektekang sing sajan-sajan patuh. Nunas pengluktan ke shastra cara anak ngaé sémér. Pongpong malu tanahé dalemang. Di subané dalem mara lakar nepukin yéh. Satondén nepukin paras di dasar sémér, nu kutek yéh séméré macampur tanah. Buin terus pongpong mara lakar nepukin yéh ening. Sémér ento pagaén manusa. Celebutan ento pagaén alam. Nyén ngaé sastra?

Sastra koné cara candi. Yén candi di pura nganggon batu paras, candi sastra nganggon basa, kabaos candibasa (candi bahasa). Napi kabaos candi yén ten sthanan Betara-Betari. Ring candiné Ida kalinggihang ri kala katedunang jagi kasembah. Ri ajeng candi anaké sané mabakti kisi-kisi “mamaca” keneh padidi. Di ajeng sastra anaké mamaca tulisan, kruna, lengkara, wecana, muah salanturnyané. Maca keneh patuh tekén maca sastra, kéwala yén telektekang sing patuh. Yén maca keneh mirib cara anak masesonténgan. Yén maca sastra mirib cara anak majapa. Ané nyonténg maca isin keneh. Ané majapa maca daging aksara.

Dija tongos dharmané? Yén cara raré mara lekad, dharmané saja suci, kéwala ia tusing bisa nulungin ibané padidi. Liu sajan ada satua nuturang manusa maperang nganti mati koné ulian ngilonin dharma. Sing ada anak maperang ngorahang ibané ngilonin adharma. Sing nyanan tongos dharmané di perang nglawan musuhé ento? Sang Kreshna nuturin Arjuna, kocap kaon pisan kawéntenan anak sané ten purun maperang nglawan musuh. Kocap ring ten purun “maperang” punika ten wénten dharma.

Yén orahang di celebutané tongos dharmané, napi dharma dadi tunas aji canang daksina? Sing nyanan di utsaha ngalih celebutan tur nyaga kesucian toyané, utawi di ketélan peluh dugas ngaé semer tongos dharmané? Kéto masih yén orahang di sastrané ada dharma, dong liu sajan ada dharma, réh janian liu anak duég bisa ngaé tur matutang sastrané padidi. Yén dini kéné yén ditu kéto, buka sing ada ané negul.

Ngiring badingan patakoné. Lakar nguda nakonang tongos dharma? Kadén di patakoné utawi di pasautné tongos dharmané? Koné sing ada dharma ririh. IBM. Dharma Palguna


sumber: www.balipost.com

Endék Bali, Patutné Nénten Kakaryanin Masal

Kain endek, songkét lan poléng wénten ring makasami kabupatén ring Bali. Saking asil penelitian Wayan Geriya warsa 2009, kain endek, songket lan poléng kasinahang pinaka unsur budaya unggulan ring kota Dénpasar lan kain wali, sutra lan prada ngranjing ka silih tunggil unsur budaya potensial ring kota Dénpasar. Indiké punika kababarang olih Prof. I Wayan Geriya ring seminar indik kain, Anggara (29/12) lintang ring Dénpasar.

Budaya mabusana krama Dénpasar manut Geriya nyiriang makudang-kudang éksprési, minakadi; ékspresi tradisionalitas, multikultural, difrensiasi sosial, stratifikasi sosial, gaya éksklusif, gaya inklusif, wentuk réprésentasi solidaritas utawi panyamabrayan lan réfréséntasi sarin-sarin peradaban.

Mawarna-warninné budaya mabusana krama kota Dénpasar ngicayang galah majeng kain endek prasida ngranjing pinaka busana lokal, nasional lan internasional.

Yadiastun cumpu ring napi sané kanikaang olih I Wayan Geriya, I Gusti Madé Arsawan, silih tunggil seniman kain Bali ngangken sangsaya ring panglimbak kain endek Baliné. Makarya endek manut I Gusti Madé Arsawan maiketan pisan ring rasa seni. Duaning i nguni akéh krama Baliné madua rasa seni sané tanying mawinan prasida metu kain-kain Bali sakadi endek, gringsing, prada lan sané siosan.

"Sangkaning kain-kain Baliné metu saking rasa seni, mawinan kain endek Bali patutné nénten kakaryanin masal, yéning kakaryanin masal sinah pacang kalah masaing sareng kain endek pabrik," kénten dané nerangang.

Arsawan ngaptiang mangdané kain endek Bali madué ngenah néwék sané nénten aluh katempa, para seniman Bali sané taler pinaka pengrajin endek patut makarya kain endek sané makasami becik.

"Mangda prasida masaing lan nglimbak seniman endek Bali patut makarya désain endek sané becik, nganggén benang sané becik, ngolah benang sané becik, nenun sané becik, prasida becik nata miwah masarang kain endek punika, tur prasida ngeret sakancan pakibeh produksi," kénten pangaptiannyané.

Sané kabaos endek manut Arsawan sujatinné wantah tenun ikat pakan, inggih punika indik éédan tata titi makarya corak utawi motif kain antuk mebed silih tunggil pahan benang antuk warna sadurung katenun.

Dané nguningang sujatinné wénten tatiga soroh tenun ikat nganutin pahan benang sané kabebed, minakadi tenun ikat pakan, tenun ikan lusi lan tenun dobel ikat.

Ring sajeroning éédan makarya endek mangda kaluhin endek Baliné prasida nincap Arsawan maperih ring pengembangan désain motif, sané madaging kakalih tatuek asiki ngenénin ngresepang éédan desain lan sané kaping kalih ngenénin master désain motif. Siosan ring punika sané taler abot manut lulusan Instutut Teknologi Bandung puniki wantah indik kréatifitas anggén ngembangin kawigunanan kainné, éédan désain motif sané nganutin kawigunan kain lan alternatif produksinyané.

Yéning sayuwakti mamah ngamajuang endek Bali tur nadosang endek Bali pinaka industri, anak lanang sané iteh makarya ring studio kebunnyané ring Balé Timbang ngusulang mangdané soang-soang krama Bali sané makipu ring widang industri endek Bali uning ring genahnyané soang-soang.

"Mangdané wewangunan industri endek Baliné kuat, patut wénten pupulan sang makarya endek, pupulan sang sané ngaturang lakar sané becik (desain, benang, téknologi, dana lan sané siosan), pupulan anak sané jagi dados pengusaha utawi managemen, pupulan anak sané jagi numbas, miwah wénten kain sané dados meseh pinaka pembanding. Maksami punika patut malinggih ring genahné soang-soang, sampunang campuh," dané pamaungu. (ita/dwi)


Pengusaha Endek ring Bali, Kirang Magilikan

Endek pinaka kain tradisional Bali kantos warsa 1980-an naenang kasub. Galahé lintang akéh kawangun perusahan-perusahan pertenunan (tenun cagcag lan ATBM/ alat tenun bukan mesin--red) ring Bali. Mangkin perusahaan-perusahaan tenun puniki sayan ical, endek-endek pakaryan pertenuan-pertenunan Baliné sayan meweh masaing sareng kain-kain saking dura Bali, sané mudahan.

"Ongkos nenun alembar kamen sané lantangné 2,25 meter wantah selai tali rupiah, masaih sareng ongkos nenun ring sajebag Bali. Yéning katenun arahina saking pukul 8 kantos 4 soré, tukang tenun sané sampun kapiamdel pacang prasida nenun kirang langkung 3 meter kain," kénten I Ketut Rajin sané madué pertenunan "Artha Dharma" nerangang.

Anak lanang sané meneng ring Désa Sinabun Singaraja puniki nganikayang perusahaanyané durung naenin nagingin pesen ka dura negara lan dura Bali sangkaning uning pacang nénten prasida nagingin pabesen anaké punika.

"Yakti wénten sané mesen kain endek saking Jakarta, kéwanten dané wong Bali sané meneng ring Jakarta. Langganan titiangé akéhan saking Dénpasar, Badung, Gianyar, Klungkung, lan Karangasem. Ring Buléléng arang sané ngeh ring perusahan tenun titiangé," kénten Ketut Rajin saha kenyung.

Yadiastun nganikayang madué binaan tukang tenun kantos satusan, Rajin ngangkén nénten prasida nagingin pesenan seragam duaning endeknyané kakaryanin saking sutra lan nganggén warna alam.

"Yadiastun polah-palih, tata cara lan ukuran lakarnyané pateh pastika nénten pacang prasida molihang kain sané macorak lan mawarna pateh. Biasané titiang wantah makarya kakalih, sané mapasangan, arang sané pateh duaning titiang nganggén warna alam, mawinan ketil pisan, pacang mabina-bina dadosné, nganutin sunar, tuuh lakar warna, lan tebel tipis lan suényané ngasuh benang," kénten dané ngimbuhin.

Semaliha kawéntenan tenunnyané, manut Rajin kaanggén jalarang maseni-seni lan maangen-angen, durung ngamanahang memproduksi akéh.

Mewéhnyané makarya endek sané akéh lan pateh, manut Sarah Forbes, Direktur Utama Surfer Girl sané ngawi endek Baliné meweh ngranjing ka pasar-pasar tekstil sané ageng. "Penenun Bali kirang magilikan, mawinan méweh dagingin pepesen kain sané akéh. Contonné dumun titiang naenang ngrereh kain 500 meter, asiki perusahaan wantah mrasidayang yediang 50 meter, yéning ngrereh ring perusahahan siosan nénten prasida pateh lan ajinnyané taler masiosan. Mawinan arang perusahan-perusahan ageng mesen kain ring perusahan tenun ring Bali," kénten istri Roedolf Dethu puniki nguningang.

Yéning meled ngranjing ka pasar global, pungkuran, Sarah ngaptiang mangdané para pengusaha pertenunan ring Bali kayun magilikan.

"Indik désain sampun becik, sané durung becik sapunapi antuk mangda prasida makarya tenun sané akéh lan gelis, lan prasida mendak pasar ring dura Bali lan dura nengara," baos dané.

Siosan ring punika Sarah taler nyontohang kawéntenan silih tunggil perusahan tenun sutra ring Thailand sané prasida maju sangkaning nénten ngicénin galah majeng agén-agén. Ring perusahan sutra ring Thailand punika, dané nganikayang sang sané numbas langsung numbas ring sang sané ngasilang. (ita/dwi)


sumber: www.balipost.com

Sakti, Satru

Mas Ruscitadéwi


Istri-istri para Déwa ketah kabaos sakti. Déwi Uma kauningin pinaka saktin Ida Betara Siwa, Déwi Saraswati pinaka saktin Ida Betara Brahma lan Déwi Sri pinaka saktin Ida Betara Wisnu.

Ring widang kawikon, peranda istri taler ketah kabaos pinaka saktin ida peranda lanang. Ring Bali asing peranda patut madué rabi pinaka sakti, duaning yéning nénten madué sakti nénten wenang malinggih. Kéwanten yéning anak istri sané durung marabian miwah sané nénten madué rabi (sangkaning rabin idané séda) dados malinggih dados peranda.

Indiki puniki sujatinné nyinahang tegehnyané pangargan majeng anaké istri ring adat lan agama Hinduné ring Bali.

Pangargan majeng anak istri, pinaka saktin ida betara lan ida peranda sané tegeh, nungkalik pisan ring kawéntenan sané mamargi ring masyarakat Bali nguni lan mangkin.

Ring crita-crita Bali dumun, anak istri pinaka sakti sané "sakti" ketah kakawonang. Contoné kawéntenan tokoh Calonarang sané kasengguh pinaka ratun léak, sané kabaos ngiwa.

Ring crita-crita sané idup lan nglimbak kantos mangkin ring krama Hindu Baliné, Calonarang kasengguh iwang duaning ngamargiang pangiwa, mawinan patut kayudin tur kapademang. Duaning sakti, Calonarang sané maraga istri lan balu magentos dados satru.

Yéning rasan-rasanin malih, pidabdab sané kamargiang olih Calonarang boya ja sangkaning kaiwangannyané néwék, taler sangkaning panampén kramané sané nyangsihang pianaknyané sané mawasta I Ratna Manggali. Duaning, I Calonarang nganggén pangrasa tur mabéla pati ring rasa sakit hati okannyané, dané kasengguh iwang, kasengguh ngiwa. Indik pangrasa sané teleb wantah druén kapradanan, lan anak istri ketah akéhan madué karakter kapradanan (feminim).

Dumun anaké istri sané wikanan miwah majiwa kapurusan ring rabinné ketah kanikang ngungkulin tur kadadosang satru olih kulawarga suaminnyané. Yéning suaminnyané seda, ipun kabanda uning ngléak.

Kawéntenan punika kadi mamaksa anaké istri mangdané wantah majiwa pradana lan anaké lanang patut majiwa purusa. Indiké puniki pacang ngawi pakurenanné abot duaning nénten ja sami anaké istri banget pradana tur nénten ja sami anaké lanang prasida ngamel kapurusannyané. Duaning indik purusa lan pradana wantah indik pahpahan swadarma sané nénten patut karebut tur kabanding-bandingang.


saking: www.balipost.com

Madedagangan

I Gusti Madé Sutjaja

Madedagangan pala gantung wiadin pala bungkah sawai-wainan anak saja nekaang pikolih wang ané nglaksanayang swadarmaning darma pamaculan wiadin matetanduran. Pikolihné lantas abana ka peken-pekenné adepa apanga maan pipis. Pipisé lantas anggona matetendakan apanan lonto ané buatanga di paumahanné. Malaksana buka kakéné anak suba uli uling-uling kadabdab baan wang Baliné.

Yaning jani koné tongos wiadin tegak matetandurané suba ngangsan nyerikang wiadin nyupitang di nusa Baliné lantas kénkénanga wangé ané biasa madedagangan wiadin madep-adepan lakara malaksana buka ané suba-subanan? Buka kakéto liu anaké pada matakon mapan tongos-tongosé ané biasa dadi tegak medagang suba ngangsan sépi-jampi. Nanging, tongos-tongos madedagangan pala bungkah wiadin pala gantung uli dura nusa wiadin dura nagara ngangsan limbak tur ramé. Pianak-pianak wang taniné anak suba magingsir gaé; tusing buin rungu tekén gaginan wang tuané. Adénan suba nanggap upah dadi paladén di tongos-tongos madedagangan buka janiné. Buka kéto krimik-krimik Pekak Polos ipidan. Jani, ia tusing buin pakrimik nanging suba ngrépét pakrumuk dugas pituturin tiang léwat cucunné indik wang taniné di Panegara Jepang.

Ditu, kéto ia ngawit mapitutur, uli ilu kanti janian wang taniné anak nerus kasihin, kadabdab, tur katindihin baan pamréntahé. Pikolihné sawai-wainan tur sabilang masa anak saja kaolah tur kapadedagangang di peken-peken cerik wiadin tongos-tongos madedagangan gedé. Dadiannya, di tongos-tongosé ténénan anak saja pikolih tur paolahan pala bungkah wiadin pala gantung padéwékan ané adepa muah tendaka baan sakancan kramané. Guminné anak dadi tongos lan tegak matanduran tur maolahan buka apa ané laksanaanga baan wang dininé, lan pikolihné laut kapadedagangang buat kramanné. Ulian maan sih tur tindihan jati uli anaké gedé dadinné darma pamaculané di guminé ento anak nerus landuh nganti janiané. Buka kéto cucun Pekak Polosé mapitutur ajak pekakné. Bengong ia madigehang sambilanga nilik-nilikin makudang-kudang gagambaran wang tani tur pikolihanné ané ngenah di kelir komputer laptop cucunné. Bih, saja ngangobin; kéto pamineh pekakné.

Buin pidan ké lakara peken-peken wang taniné dadi idup maglidehan buin buka i pidané? Buin pidan ké luh-luh wang taniné dadi bisa ngidupang padedagangan pikolih magarapan tur maolahan di carik lan tegalané?

Ané sanget sebetanga baan I Pekak Polos anak tusing ja ngured padedagangan tur paolahan pala bungkah lan pala gantungé lonto. Jati, ané tusing papegatan nyeletin paminehné indik magarapan di carik tur tegalané anak saja tuah laksana madedagangang kapatutan. Wang taniné koné patut maan pitulungan ané marupa subsidi kéné kétoné, minakadinné pupuk lan péstisida, muah liu ané lénan. Ngudiang té kapatutané ténénan dadi buka kapadedagangang, karikrik-rikrikin, kaubat-abitin? Kéto ia krimik-krumuk yadiastun ada anak ningeh wiadin tan, baan wang lén wiadin cucunné.

Laksana wiadin pamineh madedagangan janiné anak saja tusing ngindikang pikolih uli madep-adepan pala bungkah lan pala gantung lonto. Marikrikan di laksana madedagangané anak suba ngruakin tur nglimbakin pariindikan laksana patetulungan wiadin pamatutan. Madedagangang makedaduané ténénan anak saja nekaang pikolih; pikolih marupa pipisé. Pipis ané mangranayang aget koné yan tan ketara di kadiniané. Di kadituané, marepan ajak Sang Suratma, pedas bakalan kaketaraang. Ulian ento, sengkala jati katandang mapan tusing ada buin laksana madedagangan.


saking: www.balipost.com

Kali Sengsara

Acharya Wasudeva


Guminé sumingkin keped
Momoné makada rered
Jatmané ngaku-ngaku duég
Oh... Hyang Widhi titiang nunas mapinaweg

Duké ilu
I rika ring wangsa Yadhu
Sang Sambha ngaku digjaya
Nyentokin Sang Sadhu Acharya
Ngwehang daya upaya
Mapan marasa okan awatara

Dayané ketara
Guminé ngemasang kali sengara
Manusa lara
Apan dot ngliwatin betara?



Pandé Kurniawan



paripurna


(i) sabayantaka

nyalanang sané prasida mabuat
disubané kabaktayang
olih gelis rahinané, ngulengan apanga
prasida kamanahin, diastun cutet
wénten parilaksanané sané kasumbungan
pradé galahé nemonin kasujatianné



(ii) tusing ngidang ngelidin
ada galah né ajak majajal
makerahin encén sané patut utamayang

laut, samian layuné kembang
kambang tusing bani ngimbang
krana seselé sakadi
gula pait, ngéncolang ngecapang pajalané

égar, disubané konyangan
encah sambrag, pangawak ala ayuning rahinané

né patut lakar tohin
wantah pangantosan pepet pahing rahina anggarkasihé



(iii) nénten wénten
sané pacang mangetélan yéh panyingakan
sawiréh wénten papatutan
silih sinunggil
antuk karma,
karmayoganing manusa



semeng


nenten sangkaning jejeh
ngetohin sepiné pacang nulakan semengé
sané mapanganggé remrem
boya je gading manis sakadi
réncang dingin ngremengé makliab
nyalang.



Dayu Himas

Urip


Remrem guminé
nyaputin langité galang kangin
suung, kayunné matedung sepi
miribang suryané sampun uning

kenyungé i rika
macampuh lara
nylémpoh maselselan

inget tekén unduké i pidan
ngetekin sakancan manis idupé
né jani sayongé nglikub ngebekin tangkah

sesek
engsek

sing nyidang ngelidin
jani suba galah nyujuh suarga loka,
miribang suba pajalan idupé
idup matine tusing dadi tawah
tuah amonto tuwuh uripé
manumadi nyalanin sakancan lara,
nyalanin sakancan manis idupé,

pangucapé si duri,
dumogi atmané amor ring acintya


saking: www.balipost.com

Lumut-lumut Watulumbang (51)

Bapa Joh Bapa Paek

Apa ané tegehan tekén langit? Bapa, kénten kocap pasaut Dharmawangsa. Makejang anaké matutang pasaut punika. Mawinan ngantos mangkin yén wénten patakon kadi punika, setata anaké maosang Bapa ané tegehan tekén langit.

Sira sané kesengguh Bapa punika?

“Tegehan tekén langit” alus ipun “luhuring langit”. Yén ring kekidungan Déwa Yadnya, Betara sané kawuwus tedun saking luhuring langit inggih punika Betara Siwa. Kocap kadi punika katatwan Ida, masthana luhuring langit, ring Shunyaloka, sané ten kapineh yén kapineh-pineh. Betara Siwa taler keparabin Purusa, utawi Mahapurusa. Ida sané kaucap Bapa?

Wénten Siwa sané saking gumi, inggih punika Pedanda Siwa. Kaucap Siwa sekala ri kala Ida mayoga masedana jangkep. Ida mangastawa mangastuti masadana mantra, japa mantra, bija-mantra, kuta-mantra. Siwa di guminé puniki sané kabaosang Bapa?

Dumun yakti Pedanda maosang ragan Idané Bapa ri kala mawarah-warah ring sisyané. Mangkinan sampun dangan sané nyebut Bapa. Ten kauningin napi awinan magentos. Minab puniki minab punika.

Ring sesonténgan, Akasa kocap sané kasengguh Bapa. Ring wewilangan Panca Mahabhuta yakti Akasa punika sané kabaos pinih luhur. Langit punika wantah wates pengliatan. Asapunika dohné mata dadua puniki sida nyingakin, sawates langit.

Sujatiné kocap luhuran saking langit taler Akasa. Sangkanin wénten ucap “langit tupang pitu”. Saduuran punika kocap wénten malih. Mawinan para pangawi sastrané nyurat Akasa punika ten matepi. Ten neked-neked yén duluh aji papineh.

Menawi sané kabaos Bapa punika taler matingkat-tingkat. Ada Bapa di gumi, ada Bapa di langit éndép, ada masih Bapa di langit tegeh. Ngancan menék-menékang ngancan tegeh I Bapa, nganti sing nyidang nyujuh.

Bapa ané paek anggon gegisian. Wiréh yén sing magisian bisa srayang-sruyung pajalané. Cara megat titi cenik, yén sing melah ban magisian bisa labuh ka tukadé.

Bapa ané duur sirah anggon gantungan keneh. Yén keneh sing gantungan di tongos ané beneh, koné mirib cara layangan pegat, kema-mai ampehang angin. Dija kadén lakar ulung maglebug.

Bapa ané sawat sing kepineh buin, anggon sesuhunan. Wiréh yén sing koné masuhunan bisa goloh sirahé, yén ada angin baret mirib ampehang angin.

Yén manut buku papelajahan agamané di sekolahan, koné ada Bapa ané ngranayang i raga lekad uli di basang Mémé. Anaké mangkin maosang nika mawasta Bapa “biologis”. Bapa kadi punika sané kabaos Bapa sané paek.

Wénten taler Bapa sané ngranayang i raga lekad uli di basang sastra utawi Tattwa-Jnana. Anaké mangkinang maosang punika Bapa ring dharma. Bapa kadi punika genahné duur sirah, tongos ngantungan keneh.

Sari ning akasa shunya, punika Bapa luhuring langit. Doh yén kapineh, nampek yén kasungsung. Ida taler kocap magenah ring dalem awak sang sané nyungsung. Ring dijanan genah Idané ring dalem ing awak? Indiké punika suang-suang ngrereh, ten ada anak bisa ngatehang. IBM. Dharma Palguna

saking: www.balipost.com

Dirah; Pasidikarang Anak Lanang

Yéning maosang indik kawéntenan Betari Durgha, pastika sampun maguat ring manah. Durgha pateh ring Déwi Kali, aéng, durjana, lan madué fungsi nglebur. Nanging punika ten ja sakadi sané kamanahin, santukan yéning rereh-rerehang Durghané punika wantah ibu. Ibu sané mawit saking sinar suci para betara-betarané sami daweg Mahésasura nguasayang Suarga Loka ri kala Betara Siwa nyemadi.

“Image Durgha di Bali setata kapaiketan sareng Betari sané ngicén panugran pangiwa utawi pangléakan. Santukan candi bentar Pura-pura Dalem ring Bali setata madaging patung Betari Durgha sané sampun masalin rupa dados aéng, layah nyelép, lan nyangkol raré,” baos Ni Wayan Pasek Ariati Hunter.

Malih kawewehin olih rabin Thomas Hunter, kawéntenan Betari Durgha kagambarang sakadi punika sangkaning makéh sastra utawi crita-crita saking Jawa Kuna, Tengahan sané nyeritayang Durghané punika madué fungsi nglebur kémanten. Sakadi Calonarang, tokoh perempuan sané mawasta Dirah kasub bisa neluh, nenung, lan nésti. Kocap ring critané punika, Dirah polih panugran saking Betari Durgha daweg ngaturang rah saking manusa sané sampun séda lan kauripang malih, tur baongné kasepeg. Mangda prasida rahné muncrat lan kaaturang ring Betari Durgha nataning Sétra Gandamanyuné. Punika crita sané sering kapirengang.

“Saking crita Calonarang, walu sané mawasta Dirah kagambarang anak istri sané durjana. Walu setata kapaiketan sareng pangiwa utawi bisa ngléak. Sujatinné walu punika pageh ring angga lan rasa, boya ja sangkaning bisa nésti walu punika pageh. Nanging kapagehan walu punika wantah saking pangrasa, rasa sakit sané tan kadi-kadi ri kala katinggal nyunia loka olih suaminnyané. Rasa sakit saking sesindiran para pisagané sané nganikayang sangkaning déwéknyané suaminé ninggalin mercapada. Salanturnyané rasa sakit punika mauwah dados rasa pageh. Pageh sangkaning makayunan terehanné utawi pianaknyané tetep prasida nglanturang urip yadiastun wantah kauripin saking sekayan waluné. Walu sané pageh punika wantah ciri saking Betari Durgha taler madué fungsi ngrawat lan miara sakancan sané maurip,” ibun Jayanti Hunter puniki ngwewehin.

Puniki sané ngawinang krama nampénin kaon indik kawéntenan waluné utaminé walu ring Bali. Walu setata kagambarang sakadi Dirah, walu nénten ja madué genah sané patut yadiastun waluné puniki darma, wikan, utawi pradnyan. Kadarman, kawikanan, lan kapradnyanan waluné setata katampénin kaon. Minabang sangkaning crita Calonarang punika sané kategesin dakén olih kramané. Punika sané ngawinang panampén-panampén kaon kramané setata metu majeng ring anak istri sané walu.

“Mangkin, indayang i raga nénten gegéson minehin indik walu, Dirah, lan Betari Durgha, santukan makatigané wantah ibu. Ibu sané nyusuin gumi,” dané mapinunas. (dwi)

saking: www.balipost.com

Durgha; Ibu Bumi

Betari Durgha embas saking mata katiga Betara Siwa, ri kala Siwa Loka kakuasayang olih raksasa marupa kebo, Mahésasura. Durgha sané ayu lan wikan prasida ngaonang Mahésasura lan, nadosang Mahésasura priyambadanidané.

"Paripurnaning lista ayu, kénten Betari Durgha punika kagambarang. Ring India, Durgha punika madué tangan kutus, makakutus madaging sakancan panugran saking Déwata Nawa Sangané daweg ida kaembasang saking sudamani Betara Siwa. Para krama i rika nyumbah Betari Durgha nglintangin Betari-betari sané tiosan sakadi Saraswati lan Laksmi. Santukan Durgha punika barés, mangkin nunas mangkin kapaica kénten pangangken kramané ring India," Ni Wayan Pasek Ariati Hunter nuturang.

Para pemuja Durgha sampun wénten saking nguni, para leluhur-leluhur i ragané dumun smapun nyumbah Betari Durgha. Sakadi Raja Kertanegara daweg nawengin serangan saking Kubilai Khan, ida mamuja Betari Durgha mangda ngicénin panekek ring wewengkon idané. Betari Durgha kasumbah marupa Camundi (i riki Betari Durgha wau madué fungsi nglebur).

Sujatinné Betari Durgha punika boya ja sakadi kagambarang ring Bali. Yéning i raga i riki ring Bali, wantah sampun polih pangaruh sareng panglimbak karya sastra saking periode Tengahan. Raris metu crita-crita, kekidungan, sané nyeritayang Durgha punika aéng, durjana, nglampahang kiwa, lan sami sané kaon-kaon. Punika sangkaning pangawi dumun sané kukuh ngambarang Durghané sakadi punika. Sujatinné nénten sakadi punika santukan Durgha punika wantah ibu, ibu sané nyusuin sakancan sané kantun lan antes maurip.

Ring Purwa Bhumi Kamulan, i riki katuturang Betari Durgha ngembasang (menciptakan) manut ring fungsinyané. Yéning kasadaranang, Betari Durgha ngembasang, ngrawat, tur nglebur. Ring soang-soang kahanan, Ida pacang malaksana satinut ring pituduh galah. Puniki leket pisan ring kahanan sekalané, sané pateh sakadi Durgha inggihan punika ibu. Ibu sané ngembasang, ngrawat, lan ngicénin makudang-kudang tresna sané tan paaji.

"Mangkin janten sampun mauwahnyané image Durgha ring Bali sangkaning pengaruh perkembangan kesusastraanné. Minab sakadi ring Calonarang linggih Betari Durgha wantah ring sétrané, ngicénin panugran pangiwa, lan makudang-kudang sané kaon. Taler ring critané puniki kabaosang anak istri sané walu pastika ngiwa, sakadi berkembang ring Bali mangkin. Tios malih ring crita Raré Angon (Andha Bhumi) i riki Durgha wantah pasidikirang saking Betara-betara ring Siwa Loka, raris ida ngemasin nyungsutang pikayun. Minabang yukti nénten akéh pangawi istri dumun, puniki kajantenang saking crita-crita kuna sané ngamademang karakter anak istri," Ni Wayan Pasek Ariati Hunter ngwewehin. (dwi)

saking: www.balipost.com