Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Toko Online terpercaya www.iloveblue.net
Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Thursday 25 November 2010

Lumut-lumut Watulumbang (73) Musuh lan Perang

Napi mawinan pangawiné seneng nuturang lampahan perang. Napi mawinan para pamilet sastrané seneng ngwacen satua perang. Para dalangé ngigelang wayang perang tanding. Para panontoné masuryak kadi bareng maperang ajak wayangé. Sesampuné wusan, panontoné mulih magagapan satua perang. Gagapan perang punika simpena betén galengné. Awinan ring ipian ipuné, wénten perang. Nganti ipit!

Ring Parwa wénten perang. Perang sané utama ning utama, perang tanding Panca Pandawa nglawan Satus Kurawa. Perang sané Madhya, perang para senapati nglawan senapati. Perang Nistha, parekan nglawan parekan, kroco nglawan kroco. Utama, madhya, nistha wantah pratiwimba. Perang yukti matumpang-tumpang, matimpah, matumpuk, maundag-undagan. Minab ketékan perang makilit sakadi utamaning madhya, madhya ning nista, nista ning utama, nista ning nistha, miwah salanturnyané.

Ring wira-carita Ramayana taler wénten perang matumpang-tumpang. Soroh bojog, soroh kedis, milu maperang ngiring soroh manusané. Minab gumatat-gumitité masih sing nyak sing bareng mati maperang. Sakadi samian sarwa mauripé numadi ka guminé lakar maperang. Ring kakawin taler ten béda. Perang silih sinunggil daging satua kakawin. Wénten manusa nglawan raksasa, raksasa nglawan déwa, manusa nglawan manusa, buron nglawan buron. Samaliha wénten munyi nglawan munyi. Papineh nglawan pepineh. Ring satua-satua tiosan napi malih. Perang sakadi wecana lumrah. Patuh lumrahné cara ortan anaké di pasar, ngorahang dini ada upacara, ditu ada yajna.

Perang ten palas sareng musuh. Yén sabilang wai ada perang, cecirén sabilang wai ada musuh. Yén sabilang bucu ada musuh, di sebilang bucu ada perang. Yén di tengah ada perang, cecirén di tengah ada musuh. Yén perangé sing pegat-pegat, cecirén musuhé terus ada. Pangawi, pamilet, dalang, panonton, sami seneng ri kala musuh kalah. Napimalih yén musuhé mati. Mawinan ring satua, akéhan wénten kruna musuh, perang, kalah, menang kabanding kruna nyama, shanti, patuh, wareg. Satua ngorahang musuh liunan tekén nyama. Pandawa ajak lelima, musuhne ajak satus. Yén keto di satuané, kénkén di tattwane?

Satua ajak tattwa sing memusuh. Sat meteges utama, tat meteges nika. Tat nujuhang Sat. Tattwa punika pawarah sané nujuhin encén daging encén kulit, encén nyama encén musuh. Masih mula di tattwané liunan ada musuh teken nyama. Manusa lekad manyama patpat (kanda pat), musuhne nemnem (sadripu). Sabilang wai sabilang peteng medem bangun ajak musuh, awinan musuh dadi cara nyama, orahanga sadwarga. Ento mara musuh ané nemnem. Liu sajan baosanga ada musuh. Bhuta orahanga musuh, sing ada ngakuin nyama. Indriya baosanga musuh, ten wénten mélanin indriya dadi nyama, yadiastun indriya ajak idup bareng-bareng. Rajan indriyané (manah) masih sambatanga musuh, ané wenang juk, tegul, kalahang. Mawinan baosanga musuh sing joh uli awak.

Kénkén yén badingan? Bhuta akuin nyama. Indriya anggon timpal. Manah dadi tugelan. Apa minab lakar bedikan musuh di awaké, tur medikan perang di guminé? Bhuta dadi nyama koné yén suba somya. Indriya dadi timpal koné yen suba jitendriya. Manah dadi tugelan yén suba jayéngmanah. Masih perang ané ngawinan ada somnya. Karma lekad dadi jlema, urukanga i manusa maperang olih agaman ipuné. IBM. Dharma Palguna



saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=36117

Soca Ulunangen

Olih

I Gusti Bagus Wéda Sanjaya


Daweg punika, jam nem semeng titiang sampun mamargi nuju Dénpasar, yadiastun Mbok Gung Ayu ngandikain titiang mangda ring galah kutus sampun ring Dénpasar. Manahé mangda nénten gagéson, titiang masemengin ngrauh mrika. Ibu lan Aji nénten prasida nyarengin, santukan wénten ngayahang banjar, nemonin pujawali ring kahyangan Tamuwaras. Mungwing punika, titiang makta palinggihan alit kémanten.

Margi saking Jero Tengah, ring Désa Kawiswara ngantos ka Hotél Nikki ring Dénpasar prasida antar. Dauh pitu langkung limolas menit titiang sampun ngantos ring Salon Kumala, ring sisi kaja Hotel Nikkiné, genah Mbok Gung Ayu mapayas. Sakéwanten wau titiang ngantos i rika, Mbok Gung sampun paling, santukan undangan wisuda lan kupon konsumsiné kaicalang ring genah padunungané ring Kuta.

“Punapiang mangkin, Gung Dé? Yén tan makta undangan, jejehin Mbok tan icéna ngranjing. Yéning konsumsi, nika kan dados numbas kémanten. Mrasidayang Gung Dé ambil jebos ka padunungan Mboké ring Kuta?” Sapunika baos Mbok Gung Ayu daweg nika. Titiang sampun meled nunas mangda katakénang dumun ring panitia, napiké dados ngranjing yéning tan makta undangan, sakéwanten Mbok Gung Ayu pageh mangda undangané kaambil. “Nggih, alon-alonin dumun mrika ka Kuta. Régistrasi kalaksanayang nyantos dauh setengah sia, kantun wénten galah.” Asapunika baos Mbok Gung mawinan titiang ngéncolang ngambil sepéda motoré, raris matinggal nuju padunungané ring Kuta.

Kantun wénten galah sawatara ajam, sakéwanten ri kala punika margi ring Dénpasar sampun sayan ramé tur macet. Sami pada nuju genah makarya utawi masakolah, nganggé palinggihané soang-soang. Wénten ngantos panyiuan palinggihané ring alintihan margi Gatot Subroto punika. Manahang titiang, yéning ring alintihan margi kémanten sampun ngantos panyiuan akéh palinggihan ageng kalawan alit, kuda ya akéh palinggihan ring sajebag Bali? Kudang bénsin utawi solar katelasang nyabran rahina? Tur kudang triliun jinah krama Bali sampun malaib ka pabrik motor ring Jepang, Cina, utawi dura nagara sané lianan? Mih, berat rasayang titiang antuk ngamanahang.

Akéh malih sané manahang titiang ring margi. Ngantos éling malih titiang ring paundukan dibi wenginé. I Dadong Jéngkog delod jeroné, sané kocap sering ngemban Biang Adé daweg kantun alit, sampun padem.

Dibi wenginé, nemonin panyalukan Perangbakat, ngalangkung awuku saking daweg Biang Adé mawali ka Kalimantan, Dadong Jéngkog padem ri kala masaré. Sané manggihin wantah Madé Sujiwa, penah cucun Dadong Jéngkogé. Santukan Dadong Jéngkog putung, ipun sané setata ngayahin I Dadong ri sapaninggal Pekak Jéngkog nuju tanah wayah.

Sawatara galah solas wengi, Pan Suwita sané mangkin dados juru arah, mapangarah ka jero. Titiang sareng Ibu lan Ajung sampun makolem ring gedong kaja. Wau Ajung matangi, ipun ngaturang paindikan I Dadong Jéngkog sampun padem, turmaning jagi kapuputang pula-paliné wengi punika, santukan banjaré nénten dados ngambil sebel nyanggra pujawali ring Tamuwaras. I rika raris Ajung lan Ibu nyayagayang raga jagi madelokan. Titiang nikaina meneng ring jero, santukan bénjang semengné jagi ka Dénpasar, mangda nénten turu ring margi.

Titiang mamanah, yéning praragan ring Jero, kadirasa jejeh taler manah titiang. Sakadi sampun uningin Biang Adé, Dadong Jéngkog sampun kasub ririh indik désti. Kocap sampun nyantos tataran Leak Sari, mawinan ipun setata kacingak resik lan miik, sakéwala paliatné ngetorang manah sakancan anak mapas. Yéning mangkin I Dadong kakingsanang ring sétra, minab akéh jagi sisya lan sawitrané ring wengi madelokan. Mih, punapi yéning wénten sané simpang ring jero, nuju titiang praragan?

Ah, titiang sareng kémanten. Napimalih Dadong Jéngkog asih banget ring titiang, sesai ngemban titiang daweg kantun alit. Malih pidan malih sida matemu yén nénten mangkin? Ngéncolang titiang ngambil wastra lan papekek, taler tan lali jaket kulit titiangé. Santukan galah wengi, titiang mabusana adat ringan kémanten. Ngararis titiang sareng tiga madelokan ka jumah Dadong Jéngkog.

Kramané sampun ramia i rika, raris Jero Klian mababaos indik pamargin upakarané makingsan nyilib, santukan nénten wénten déwasa becik, turmaning yéning jagi nyantos déwasa rauh, banjaré jaga kasengguh sebel, tur nénten dados nyarengin pujawali ring Tamuwaras. Mawinan punika, soang-soang témpék kaicénin pakaryan soang-soang, mangda prasida sakancan pula-pali puput sadéreng makruyuk ayamé. Témpékan iragané polih paduman makarya bangbang ring sétra.

Ajung titiang pinaka klian témpékané, ngéncolang ngambil peras lan midabdabin kramané jagi ka sétra. Titiang nyarengin i rika. Santukan sareng akéh, rasa jejeh titiang ical, magentos rasa meled uning kawéntenan sétrané daweg wengi. Pamargi makarya bangbang prasida antar, nénten wénten pikobet punapa-punapi.

Sawatara tenga lemengé punika, layoné sampun rauh ring sétra, kaater antuk para kramané masuluh obor. Nénten wénten angklung utawi kakidungan sané nyarengin. Nyilib, sepi, mamung, sakadi suwung. Kalanturang antuk pula-pali manut dresta ring désa, digelis sampun sayaga layoné jagi kapendem. Sadéréng katedunang ring bangbangé, kramané saka siki ngicénin sang padem babekelan. Wénten mekelin siu rupiah utawi wénten taler limang tali rupiah.

Titiang ngamekelin duang tali rupiah, pejang titiang ring tangkah I Dadong. Kala punika cingak titiang wénten sané pakedip ring tangkah I Dadong. Tlektekang titiang, sakadi soca mirah, makedip ngendih, buin masunar putih, buin barak. Titiang kipak-kipek medasang kramané lian. Sakadi tan wénten sané rungu. Raris titiang ngwanénang raga ngambil endihé punika, kantun sakadi tan wénten sané rungu, diastun ramia kramané ngiterin layon I Dadong.

Risampun gambel titiang, pedasang titiang endihé punika marupa soca, warnané barak ati. “Dong, apa ja sujatiné soca ené, lakar tunas tiang, mogi Dadong lega. Yéning mula tusing pantes tiang sané nunas, lautang Dadong ngambil buin.” Kakéto raos titiang ring sajeroning angen, raris nyilibang socané ring bungselan papekek titiangé. Raris I Dadong kapendem ring sétra gandhamayuné. Kramané mawali ka désa, maprasita, raris mawali ka jero soang-soang.

Wau amunika ingetang titiang parindikan dibi wenginé, saget wénten suaran bél motor pireng titiang. Titiang tengkejut, ngamolihang sampun wénten motor Supra ring arep titiangé. Palaibé pada gancang, tan pabuwungan mangkin mapalu jangkrik. Titiang ngéncolang ngenjek rim, sakéwala sampun kasép pisan. Motoré sampun kadung mapalu.

Biang Adé, kala punika sami putih cingak titiang. Sakadi titiang wénten ring genahé jimbar, sakéwanten praragan. Tan wénten punapa-punapi, tan wénten sapa sira. Suwung. Wénten raris saru-saru pireng titiang suaran anak lingsir ngaukin aran titiang. Pedasan titiang, suarané sayan tinglas. Nika pastika suaran I Dadong Jéngkog. Pedas ban titiang.

Saking putih genahé jimbar, marawat raris pawakan I Dadong, mabusana sarwa putih. Malih sayan resik kantenang titiang, lan sayan miik adek titiang, sakéwanten tan prasida titiang ngwedalang baos nang asiki. I Dadong raris sané ngaraos, “Nawegang, Gung Dé. Sujatiné Gung Dé mangkin sampun sapatutné ngaturang ayah ring taman béji kangin kahyangan Tamuwaras, sampun kacatri antuk Ida sasuhunan sané malingga i rika saking daweg Gung Dé embas. Kliaban barak ring selagan lelata Gung Dé sadéréng matigangsasihan punika pinaka cihna. Sakéwanten, dadong rumasa Gung Dé kantun dahat wimuda, kantun akéh tasik ring mrecapada sané durung rasayang Gung Dé, raris dadong pinaka sisya lan pangayah sayang Ida sasuhunan, nunas mangda dadong dumun sané ngentosin Gung Dé ngaturang ayah, nyantos Gung Dé sayaga.” Sapunika raos I Dadong, sakéwanten tan sida antuk titiang nyaurin. Cangkeme karasa kaku, tan sida ngwedar raos.

“Nika soca Ulunangen sané aturang dadong ring Gung Dé, wantah pinaka pangemit Gung Dé mangda tan molih baya. Punika taler wantah sangkaning paswécan Ida sasuhunan ring béji kangin. Sampunang pisan kaanggé sané boya-boya. Soca punika boya soca anggé ngruruh meseh, utawi ngasorang sakancan meseh. Wantah prasida anggé ngruruh sawitra, turmaning ngentosin mesehé dados sawitra. Durus abih, dadong uning Gung Dé sayuwakti sang truna mautama. Sang truna sané stata ngambel dharma.” Sapunika malih I Dadong ngraos, tan pacawis raris nerawang ilang.

Sapaninggal I Dadong Jéngkog saking arep titiangé, titiang raris matangi, wau jagi matindakan, genahé jimbar putih punika magentos dados kawéntenan sané rasayang titiang naenin kacingak. Nerawang-nerawang, éling titiang genah punika wantah wantilan desané, cingak titiang pakebat para krama istri kantun makarya banten sané kaanggé ri kala pujawali ring Tamuwaras. Ring kuuban para krama istri punika, panggihin titiang ibun titiang ri kala ngamersihin jerijin Ida antuk kapas. Mirib iwawu kacidrén, keni lémat.

Titiang mamanah jagi nganampekin ibu, sakéwanten tan mrasidayang, santukan genahé digelis magentos malih. Sakadi wau, nerawang mangkin kadi ring tegalan jimbar ring tanggun désané. I rika panggih titiang Ajung titiang kantun mapalisahan jagi matangi. Mirib i wau katanjung raris runtuh, daweg jagi ngaruruh kelapa anggé daging banten, sareng krama lanang sané tiosan.

Durung polih titiang nakénin, malih magentos genahé. Mangkin genah sané tan pedasin titiang. Ramia pisan. Tlektekang titiang, akéh pasliwer jadma nganggé toga. Mirib niki genah Mbok Gung Ayu wisuda. Raris ngaliwat ring arep titiang, Mbok Gung mamargi nadtad sandal hak tinggi-né sané hakné kecung.

I rika wau makesiab éling malih titiang paundukané jagi ngambil surat undangan wisuda Mbok Gung Ayu ring padunungané ring Kuta. Raris masriak peteng sakancang genahé, turmaning pireng titiang akéh suarané ngaukin-ngauikin titiang. “Gus..., Gus..., Matangi, Gus!” Sakadi punika wénten pireng titiang suarané. Saka kidik titiang ngedatang panyingakané, polihang titiang déwék titiang nyelémpoh ring émpér tokoné. Akéh sané ngrunyung titiang, wau titiang matangi.

Raris wénten anak lanang sané nakénin, “Gus, éling ring wastan gusé?” Kénten pitakéné. “Gung Dé Ambara, Pak.” Kénten pasaur titiang sinambi ngamecikang genah malinggih. “Ten wénten sané sakit? I wau Gus tabrakan sareng anak saking Ubung, raris Gus pingsan sawatara limang menit.” Malih anak lanang punika nimbalin. “Men, sapunapi mangkin urusané, Pak? Napiké jagi maprakara?” Titiang matakén. “Ten, ipun nganikayang damai, yadiastun Gus sujatiné sané iwang, ngaplug ipun sané sampun ngidupang réting.”

Titiang ngangsehang ngadeg, ngasa-ngasanin ragan titiangé, napiké wénten sané kacidra. Malih anak lanang sané wau ngraos, “niki ali-alin Gusé minab? I wau panggih titiang ring samping ragan Gus daweg pingsan.” Raosné sinambi nyinahang ali-ali masoca barak ati. Rerehin titiang ring kantongé, soca I Dadong Jéngkog sané daweg semengané genahang titiang ring kantongé sampun tan wénten. Mirib sampun masalin dados ali-ali punika.

Ambil titiang ali-ali punika tur anggé titiang. Sedeng pisan ring linjong tengawan titiangé. Manis, turmaning sampun mabukti. Ragan titiang tan wénten kacidrén diastun palinggihané dekdek remuk. Mesehé sané kalawan matabrakan, nénten nunas maprakara, yadiastun sampun tingglas titiang sané iwang, makta motor ri kala turu.


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=35783

Lumut-lumut Watu Lumbang (71)

Hyang Ning Kingking

Kung meteges smara. King marti sedih ati, nganti berag tuh. Kung maiketan ajak King. Anak ané kena Kung, atiné sedih kingking. Kingking mula marti sedih ulian smara. Yén ring sejeroning Sastra Kawi wénten pangawi mepesengan Tan Akung, minab Ida ten kari keni Kung. Ri ten malih keni Kung, minab Ida sampun wekas ing kingking. Sira sané kasengguh wekas ing kingking?

Déwaning smara madué aran akéh. Silih sinunggil Hyang Ning Kingking. Napi déwan smara punika taler marasa sedih kingking sakadi anak sané keni pinungkan smara? Kadi punika atur pitakén anaké sané nandang duhkita kingking.

Hyang Smara kabaos Hyang Ning Kingking ring sastrané. Hyang Smara ten palas saking ati kingking. Sapunika taler sadampatin Idané, Hyang Ratih, ten palas saking ati kingking. Sang kakalih magendu-kingking, duk Hyang Smara jagi lunga ngoda yoga-samadhin Hyang Siwa, sangkaning pituduh Betari. Ri sampuné Hyang Smara kocap kageseng dados abu sangkaning api murub medal saking nétran Ida Hyang Siwa sané kroda, Hyang Ratih raris nguningang kingking Idané ring Betari. Raris ngraga Hyang Ratih nandang duhkita kingking nugtug sadampatin Idané sané sampun turun ka jagat dados smara-rahasya sané nyusup ring atin wong lanang. Hyang Ratih taler ngeranjing ring atin wong istri. Drika di tengahan gua ati sane pinih dalem, Ida masalin rupa dados smari-rahasya. Di jagaté Smara lan Smari kocap saling masesambatan. Saling ngingetin. Saling ngakuin jatukarma.

Kadi punika kirang langkung katuturan satua muang tattwa Smara-Smari manut pawacanan Mpu Dharmaja, sané ngardi Smaradhahana sané lintang ngulangunin yén keresep-resepang. Sesambat kingking Smara Smari ten bina kadi ngebekin gumi ngebekin langit yén upamayang. Kadi rasa sing taén pragat ban nyuratang, yadiastun upami mekejang jlemané dados pangawi sastra.

Yén satua lan tattwa puniki anggén nyawis pitakén ring ajeng, dadosné Hyang Smara Ratih yukti sampun kingking duk sang makekalih kari nyeneng dados déwa ring suargan. Manusané lanang-istri taler nandang duhkita kingking, santukan ring sejeroning atin ipuné malinggih Smara muang Ratih sané maraga suksma rahasya. Sariran anak lanang muang sariran anak istri karanjingin oleh Smara muang Ratih, santukan Ida makekalih ring jagate meraga anangga, utawi ten medue sarira. Dadosne, sariran anak lanang sakadi palinggih Hyang Smara. Sariran anak istri palinggih Hyang Smari Ratih. Yén melah ban nyuciang “palinggihe” ento, sinah nyekala Hyang Smara Ratih di awaké. Yén ring manusa yadnya, makekalih kaucap matemu ring pawiwahan. Yén ring Dewa Yadnya, makakalih metemu ring Balé Paselang. Patemuan sang kakalih, ring pawiwahan utawi ring Balé Paselang, ngeranayang wénten utpati, sentana werdi, ayu werdi, jagat mawerdi.

Sakancan sané medal saking patemuan Smara Ratih niscaya mabekel kingking. Mémé bapané kingking, sinah sampun panakné kingking. Kenten taler cucu buyutné sing dadi sing kingking. Uli kingking pesu kingking. Kingking mawali ke Hyang Ning Kingking. Kingking punika Smara. Smara punika Kama. Hyang Siwa punika kabaos Mahakama ring tattwane. Sira sane “mewali” awor ke Shiwa dados Shiwa, kenten taler kaucap ring tattwané. Siwa Mahakama ten keni kingking. Ida wekas ing kingking. Ida digjayeng kingking. IBM. Dharma Palguna


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=35399

Kasusilaning Ajahan Karma Yoga

Olih I Nengah Konten

KARMA yoga sané mapiteges makarya lan mangabdi sajeroning mauripé, sané wénten ring jagaté nénten matetujon ngamolihang pikolih, punika wantah antuk ngaturang karya pangabdiané majeng ring Ida Sanghyang Widhi, punika patut anggé panuntun utawi gegamelan kauripané. Kautaman ajahan kasusilané sakadi Triwarga, sané nuekang ajahan sajeroning dharma minakadi ajahan rohani lan kasusilan. Malarapan saking ajahan dharma punika, anggé ngeret kama sané kabaos nafsu utawi kasenengan, punika taler artha sane kabaos artha brana. Yéning prasida ngeret sané sakadi punika, prasida kapangguh napi sané kabaos jagadhita.

Sajeroning ngamolihang sané kabaos jagadhita, inggih punika karahayuan lan kasantian. Pamarginé mangda kadasarin antuk piteket-piteket sané munggah ring sastra-sastra agamané. Sajeroning nginkinang sané kabaos jagadhita. Betara Rama, Raja Putra Ayodhya ngrauhang piteket-piteket ring cakepan suci Ramayana, sané kakawi olih Empu Yogiswara ngeninin indik kasusilaning sang papimpin ri kala ngwangun jagaté mangda jagadhita. Kasusilané sané patut anggé gegamelan utawi panuntun olih sang pamimpin manut sakadi sané kawedar ring sor puniki.

Parartha gumawe sukhaning bhuwana (Ramayana, 1,9) mapiteges: Utamayang dumun sané masifat umum lan malaksana mangda ngeninin indik ngrahayuang rakyaté. Tan artha tan kama pidonya tan yasa mapiteges, pamimpin utawi raja sané maangen-angen utama utawi luhur, nénten kagaok olih artha brana utawi nafsu duniawi, napi maliha pujian nenten dados tetujon. Ya sakti sang sajjana dharma raksara. (Ramayana, 24,81). Mapiteges,wénten kasaktian sané patut kagamel sajeroning pamimpin utawi raja, sane maangen-angen utama utawi luhur wantah ngamel sané kabaos dharma minakadi ajahan rohani lan kasusilan, patut kadasarin antuk pangabdiné sané nénten nuekang pikoloh. Kasayan ikang papa nahan prayojana. Mapiteges ngicalang utawi ngirangin kalaran rakyaté punika mangda dados tetujon pamimpin utawi raja sane madué angen-angen sané utama utawi luhur. Lan nénten artha brana (artha), nénten kasenengan duniawi (kama), nénten pujian (yasa) sané dados tetujon. Jananuragadi tuwin kapanguha. (Ramayana, 24.82). Mapiteges, rakyaté pastika sampun jagi nyenengin, yéning pamimpiné madué sifat kapamimpinan sané asapunika. Mas ya ta pahawrddhin. Mapiteges, pupulang artha branané sané marupa emas lan sané siosan saakéh-akéhné. Byaya rin ayu kekesen. Mapiteges, simpen anggé nyejahtrayang rakyaté lan anggé mayadnya. Bhukti sakaharepta. Mapiteges, anggé acukupan, anggé nguripin angga sarirané. Adwehing bala kasukhan. (Ramayana, 3, 54). Mapiteges, mangdannyané atenga artha brana punika anggé magianin rakyaté. Rumenwaken laran ikanan praja kabeh, apan ikin ubhaya lana ri san prabhu. (Ramayana, 3,58). Mapiteges, cingakin kalaran rakyaté, punika wantah pamargin sajeroning pamimpin utawi raja sané mautama.

Asapunika piteket-piteket Betara Rama mantuk ring arin idané Sang Bharata utawi ring sawitran idané Sang Wibhisana sajeroning ngamel jagat utawi dados pamimpin, manut sakadi sané munggah sajeroning wiracarita Ramayana, mangda prasida ngwangun jagat sané kabaos jagadhita. Punika wantah pamimpin sané kabaos berbudi luhur lan maangen-angen sané utama, manut sakadi ajahan karohanian lan kasusilaan agama nglintangin ajahan karma yoga, makarya, lan mangabdi nénten nuekang pikolih sajeroning nginkinang rakyaté saking kalaran, nyujur kabaos jagadhita.


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=35111

Sasuluh

Olih I Nengah Konten


Crita wayang sané kakawi olih pujangga Sri Mangkunegara IV, sajeroning kakawiané sané mamurda ''Tripana'' sané nganggé basa jawa, wantah geguritan sané mapupuh Dandanggula.

Minabang ngeninin indik daging crita wayang makéh para janané sané sampun pawikan. Daging critané wantah marupa sesuluh kauripan manusané, sané madaging tetuek becik kalawan nénten becik. Maka sami punika wantah ajahan moral sané banget mautama.

Kakawian sajeroning cakepan suci ''Tripana'', daging ajahané sakadi sané ring sor puniki. Yogyanira kang para prajurit/lamun bisa samya anulada/ kadya nguni caritane/ andelira sang Prabu/ Sastrabau ing Maespati/ lamun bisa samya anulada/ kadya nguni caritane/ andelira sang Prabu/ Sastrabau ing Maespati/ aran Patih Suanda/ lalabuhanipun/ kang ginelung tri prakara/guna kaya purunne kang denanpeti/ nuloni trah utama. Lire lalabuhan tri prawaris/guna bisa saniskareng karya/ binudi dadi unggule/ kaya sayektinipun/ purunne sampun tetela/ aprang tanding lan ditya ngalengka aji/ Suanda mati ngrana//. Tegesné: Para prajurit, yening prasida makasami nginutin, crita duk nguni, sakadi sang prabu, Sastrabau dados pepatih ring Maespati, sané mapeséngan Patih Suanda, jasa-jasa baktiné wénten tatiga, sakadi wikan, wijaksana lan wanén. Punika sané katakutin, manut sakadi keturunan jatma utama. Jasa bakti sané tatiga punika, kawikanan, kawijaksanan sajeroning darma ksatria, mautsaha mangda prasida mapikolih kamenangan, kala ngwantu yuda ring panegara Magada, mikolihang domas putri, kasembahanag majeng ring rajanné, kawanénan punika sampun mapikolih, mayuda sarng raja raksasa Aléngka, Patih Suanda pejah sajeroning yuda.

Watek Patih Suanda sané madaging kawikanan, kawijaksanan, lan kawanénan. Watek lan tekad sané sakadi punika patut anggé bekel utawi gegamelan olih sang sané maraga ksatria ri tatkala anggé nambakin meseh sané madué pikayun ngusak-asik kawéntenan jagaté, lascaryang pikayunané mangabdi sajeroning negara lan wangsa sane merdeka lan berdaulat.

Kakwian salanturnyané. Maosang: Wonten malih tuladan prayogi/satrya gng nagari ngelengka/sang kumbakarna namane/ tur iku warna diyu/ suprandene nggayuh utami/duk ngawit prang ngalengka/denya darbe atur/ mring raka amrih raharja/Dasamuka tan teguh ing atur yekti/de mung mungsuh wanara//. Kumbakarna kinen mangsah jurit/mring kang rak sira tan lenggagana/ nglungguhi kasatryane/ing tekad datan purun/amung cipta labih nagari/ lan nolih yayahrena/myang luluhuripun/wus mukti aneng ngalengka/mangke arsa rinusak ing bala kali/ punagi mati ngrana//. Tegesné: Wénten taler sasuluh sané becik, satria agung saking panegara Aléngka, Sang Kumbakarna peséngan Idané, sakéwanten Ida madué sifat karaksasaan, yadiastun asapunika Ida mautsaha ngruruh kautaman, Ida dados pangéter yuda ring Aléngka, Ida sampun ngrauhang baos majeng ring rakan Idané mangsa swasti sajeroning yuda, Dasamuka nénten obah ring baos rain Idané, krana sané kamesehin wantah weré Kumbakarna mangda dados pangénter sajeroning yuda, Ida nénten tulak ring pangandikan rakanné, nginutin darmaning ksatria, nanging ring manahne Idané nénten satinut, Ida wantah pacang mélanin jagat, kauripané sampun jenek ring Aléngka, sané mangkin pacang kausak-asik olih prajurit weréné, Kumbakarna masumpah pejah sajeroning payudan.

Watek Kumbakarna sakadi puniki; sané kaping siki jujur lan adil, nénten setuju ring parilaksana jahat sané mimpas sareng hak lan kebahagiaan jatma lian. Sané kaping kalih manyungjung panegara sané marupa warisan leluhur bangsa nénten kajajah lan kekuasanin olih jatma lian. Sané kaping tiga cinta ring jagat yadiastun ngorbanang jiwa lan angga sarira. Parilaksanan Kumbakarna sajeroning crita punika Ida wantah nindihin jagat Idané boya ja nindihin rakan Idané sané murka.

Watak prawira sané sakadi puniki, sakadi watak lan tekad Sang Kumbakarna patut pisan anggé sasuluh utawi titi pangancan ring pungkur wekas sajeroning nindihin jagar utawi nyeledi dados prawira.

Kakawian salanturnyané kabaosang: Yogya malih kinarya palupi? Suryaputra Narpani Ngawangsa/lan pandawa tur kadange/ len yayah tunggil ibu/ suwita mring Sri Kurupati/ aneng nagri Ngastina/kinarya gul-agul/ manggala golonganing prang/ bratayuda ingadegken senepati/ngalaga ing Korawa/. Minungsungken kadange pribadi/ aprang tanding lan sang Dananjaya/Sri Karna suka manahe/dene sira pikantuk/marga dennya arsa males asih/ira sang Duryudana/ marmanta kalangkung/ dennya ngetog kasudiran/aprang rame Karna mati jinemparing/sumbaga wirotama//. Tegesné; Becik taler anggé sasuluh, Surya putra raja Ngawangsa, sareng Pandawa Ida wandah masameton, masiosan aji tunggil biang, Ida ngabdiring Sri Kurupati, kadadosang panglima ring sajeroning yuda, ring Bratayuda Ida kadadosang senapati, yuda ring Korawa. Kacepukang sajeroning pasametonan, mayuda sareng Dananjaya, Sri Karna banget érang manahné, antuk punika Ida polih pamargi ngwales pitresnan, sang Duryodana, sajeroning yuda Karna pejah kapanah olih mesehnyané, panguntatné Ida dados prawira mautama.

Adipati karna utawi Suryaputra daweg, kantun ngeneng nyihnayang ksatriané manut sumpah sané sampun kapajarang, sumpah satria minakadi: Ngargain lan nyunjung jasa Prabu Kurupati sané ngangkat Ida dados raja lan antuk punika Ida lémpas saking hinaan sajeroning payudan. Ida pacang ngwales budi antuk sumpah jagi mabéla Sri Kurupati untuk jiwa lan angga sarira. Ida nénten obah olih pinunas biangné, Déwi kunti, lan Prabu Kresna jagi prabéla Pandawa sané kantun kulawarganné, krana tunggil biang.

Watek lan tékad ngamel janji ngwales budi antuk satia ring sumpah sané sampun kapajarang, mangda bebaosé manut parilaksana. Watek sané asapunika banget kapuji. Puniki patut taler anggé sasuluh, anggé gegamelan sajeroning ngamel jagat mangda satia wacana lan satia laksana turmaning prasida ngwales pitresnan anak lian.

Makatatiga prajurit sané kawedar baduur patut anggé sasuluh olih para prawirané utawi para jana sané siosan. Minakadi pawikan, wijaksana, berani, jujur, lan adil. Ngeninin indik jasa bakti. Mangda nénten ngicalang teladan, andap kawéntenan angen-angenné, yadiastun marupa raksasa, nénten banget bédanné usaha manut kawéntenan sakadi manusa, mautsaha mikolihang kautaman.


saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=32979

Lumut-lumut Watulumbang (64)

Sol Mi Re Do



Yen ring satuané, liu pisan anak sané médué geginan matapa. Wénten sané matapa di tengah gua ané peteng dedet. Wénten matapa di bongkol gunungé sané bet. Wénten di muncuk gunungé tegeh ngawir. Taler wénten ring selagan bangsing punyan bingin sané wayah. Samaliha wénten kocap sané matapa sambilang negak, sambilang majujuk, néngkléng, nungkayak, mekakeb, nungkalik, sambilang nyelép, nuding langit, ngamigmig, muah sané soléh-soléh siosan. Boya para lanang kémenten sané nglarang geginan kadi punika, taler akéh kocap para istriné nyarengin matapa. Tungkulang iteh matapa, ungsep ipun manjus, maambuh, masuwah, masigsig. Nganti dawa malémod bokné gémpél. Jenggotné putih. Kumisné makilit. Bulun sipahné jering.

Unteng daging satua kadi punika: tapa ten palas sareng gegodan. Mawinan yén wénten anak matapa, pastika sampun manggihin gegodan. Kadi sapunika ring satua. Taler kadi punika minab ring idup sadina-dina.

Anaké sané luas matapa patuh kocap kadi anak luas nyagjagin gegodan. Yén seken-seken nglarang tapa, sinah gegodané énggal teka. Yén gegodané palaibin, ento koné madan matapa buung. Yén kalah nglawan gegodan, ento koné madan sol mi ré do utawi kema pocol mai kado. Yén menang, orahanga masari patapané. Ditu lantas polih panugran manut tetujon. Koné dadi masih nunas paimbuh panugran, sakadi “bonus”. Di satuané liu anak matapa mulih ngaba bidadari. Koné bidadari ento dadi tukang ngalap bunga yén lakar muspa ka merajan. Dadi masih tunden mecik-mecik cokor ri kala kenyel negak masila mepuja nguncarang mantra japa mudra. Kénten caritan anak sané menang ring patapan. Kadi Sang Arjuna sané polih panugran utama marupa panah Pasupati, taler polih panugran “tambahan” marupa bidadari sané dumun ngoda Ida di alas patapan Idrakilane.

Sakéwanten nénten sami anaké sané matapa polih panugran kakalih punika. Akéhan anaké mangkin matapa kadi gendingan sol mi re do. Daké maan panugran, gegodan dogén sing ada teka. Majalan suwung mulih puyung. Gegaén kutang, pipis telah anggon sesari dini ditu. Anaké kadi puniki baosanga metapa milu-milu tuwung. Luas matapa peteng-peteng ka tongos ané orahanga tenget kéwala apang ada ané nimpalin. Sing bani padidian. Ngorahang nyeh tekén ibané padidi. Negak masila, lima macakupan, mata ngidem, angkihan ngangsur ningeh munyi makrisikan kadén kéné kadén kéto. Énggal-énggal ngaturang "Om, Shanti, Shanti, Shanti, Om" lantas makirig mulih. Neked jumah nuturang ibané nepukin ané aéng-aéng, ningeh munyi ané alus-alus. Saha bukti pesuanga batu uli di kantong bajuné. Batuné ento orahanga paican Betara sané malinggih di tongos tenget totonan. Enggang-enggep sampi mabalih gong anaké ningehang. Sabilang peteng ia ngipi, sabilang semeng ia melutin isin ipian. Makelo-kelo patuhanga ibané teken Sang Arjuna. Nyamané kadéna watek Korawa. Nepukin anak jegeg di marginé kadéna bidadari lakar ngoda ibané. Kadéna panugran “tambahan”.

Encén patapan ané seken-seken? Encén patapa ané ngaé-ngaé? Sing kena ban ngorahang. Kéwala kena ban ngrasanin. Sekené sing perlu orah-orahang. Sing sekené sing perlu jalanin. Yén seken-seken nawang awakné seken, niscaya lakar paekina tekén gegodan aéng utawi alus. Wiréh tapa ten palas sareng goda. Gegodan sané ngatehang anaké ané matapa lakar menék gunung, utawi lakar nyemplung ka pangkung. IBM. Dharma Palguna

saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=32516

Lumut-lumut Watulumbang (63)

Trena-Windu



Wénten soroh entik-entikan padang mawasta trena. Kruna padang sujatine marti galang, sekadi ring baos galang apadang. Ring dija wénten padang linggah, drika genahe katon galang. Taler manahé sareng galang. Napi ngaranayang manahé galang?

Yén ring tattwa, kocap wantah Manah sané ngaranayang manahé galang. Pateh sakadi baos; Manah anggén ngubuh manah; Manah anggon nungkulag manah; Manah anggén ngubadin manah. Baos tattwa punika makulit. Yén ten uning melutin, orahanga tattwané ento munyi ngambun di langit, sing ngentuk tanah. Dija ada unduk entik-entikan soroh padang ngaranayang manahé galang? Yén saja keto, mirib buron sampi malunan nepukin galang.

Di muncuk padangé ada damuh abulih. Damuhé ento teka uli di langité ané sing bakat baan nyuhjuh. Sing kena ban nuturang kénkén pajalan damuhé uli di langité. Semeng-semeng mara bangun dapatang damuhé suba malinggih di muncuk padangé. Damuh ento ning suci cara ketisan tirta. Buka soca sudhhamani. Kadi atma suci sedeng nyantosang Hyang Arka medal saking langité bedangin.

Ri kala Hyang Arka medal, katon wayangan Idané ring damuhé sané alit punika. Sekadi nunggal wayangan Surya kelawan damuh-atma punika. Sakéwanten panunggalan punika wantah ajebos. Yén sampun mamargi Hyang Arka negeh-negehang, damuh punika ilang saking muncuk padangé. Kija damuhé ilang? Yen ten becik ban nyingakin, sinah ten uning napi damuhé punika ulung ka tanah, napi awor ring panes téjan suryané.

Sapunika kirang langkung kawéntenan padang lan damuh. Padang punika trena, damuh punika windu. Sakéwanten trnawindu punika boya wantah padang kalawan damuh, Trnawindu taler pesengan sang dwija taruna sané pinih kasumbung ring Kakawin Sumanasasantaka. Ida yukti-yukti suddha, lan yakti-yakti siddhi, yadiastun kari anom. Kesucian Idané sakadi damuh ring muncuk padang. Kabaos suddhi santukan ring angga Idané wénten wayangan Surya sané setata galang. Kaucap siddhi santukan Ida wénten ring muncuk trena.

Sira Begawan Trnawindu punika? Ngiring takénang sareng Mpu Monaguna, sawiréh Ida sané ngardi Sumanasantaka. Kocap Begawan Trnawindu punika putera-dharma Begawan Agastya. Samian pawarah dang guru sampun katelebang. Genah patapan Idané ring Gunung Himawan, inggih punika silih sinunggil pancagiri sané suci lan madurgama. Saking patapané punika kocap wénten sunar ngendih neked ka langit. Punika cecirén Ida sampun muktyang sarining pawarah. Asep pahoman ten pegat-pegat sakadi paragan Ongkara jangkep Windu Nada. Mejalaran gelaran tapa, brata, yoga, samadhi, Ida molihang napi sané kabaos Asta Éswarya, inggih punika kasiddhian manah sané kutus akéh wilangannyané. Sangkaning Asta Éswarya punika mawinan Ida kabaos molihang jnana-shakti Sadashiwa. Sekadi nyakala Betara Sadashiwa ring Begawan Trnawindu.

Sapunika satua lan tattwan indik trna, indik windu, indik Begawan Trnawindu. Wénten raris anak melutin kulit satuané punika. Kocap angga sariran manusa ten béda kadi trna. Rauh ring muncuk trna punika waluya manah sané suci. Yéning yukti-yukti suci, sinah sampun pacang molihang kasiddhian. Ri kala jangkep kutus wilangan kasiddhian punika, sakadi Asta Éswarya, manah punika kabaos Jnanasiddhi. Nika sané mawasta bek.



IBM. Dharma Palguna
saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=32081

Angawé Duhkita Ikang Rat

I Gusti Madé Sutjaja


Di aab jagat buka janiné, mapan jagat Baliné anak suba katekain baan wang dura uli makudang-kudang gumi, lantas liu pesan krama dininé ané ngeresep yan wang durané nyiriang déwékné baan basa ané anggona. Abah buka kakénéné anak suba majalan uli nguniné kanti janiané. Yan janiané anak yan campur-campurang basa Baliné aji basa Inggris, anak koné lakara ngenah madengen wiadin mageem. Yan basa wayah wiadin Kawiné anggo ngimbuh-imbuhin, bakalan kénkénan panadianné baan wang manampiné?

Buka kéto ada patakon ané mentik dugas ada pabligbagan makisi-kisi duk rahina Nyepiné mapan anak tusing kalugra yan pabligbagané kalaksanayang saling pajerit, apa buin yan saling padengkik. Lantas ada ané masaut buka kéné ulian sang masaut anak urati pesan nlektekang wang Baliné yan saja ia bisa mabasa Inggris, ulian seken cacep wiadin ulian bisa apunggel-apunggelan, anak saja ia maan upah pipis ané madan dolar. Apa ké kebisanné wiadin dolarné ento ané mangranayang mageemé? Kéto buin ada mentik patakon.

Yan upahné anak saja begeh, ané seken mageemé anak jati kapascatan. Kapascatan unduk mabasa tur ngindikang tutur. Yan akitkit wiadin apunggelan upahné, anak saja kitkit wiadin bedik ané bisa cihnayanga baan tuturé liwat basané ané anggona mapitutur. Anak saja pikolihné pada-pada dolar, tur basa ané kaanggo pada-pada basa Inggris. Ané mabinaan ento panampén sang ané lakara mesuang dolaré mapan ia ngelah tatimbangan unduk basa, rasa tur isi. Tatimbangané ené ané patut kauratiang baan sang mapitutur apanga sang nerima tutur dadi suka di manah, dadi kendel di ati. Yaning begeh pesan sang manerima tuturé di guminé dadi lega di ati, pedas suba ikang rat dadi suka. Buka kéto indikané yang duluh di ileh-ilehan ngintip tur ngetut pajalan dolar wiadin pipis-pipis dura lénan ané begeh pesan maseliweran di jagat Baliné.

Satuané ané lénan anak liu masih, di ilehan sasihé abulan tengahé lakar teka, bisa makardi suka tur duhkita. Apanan lonto ané lakara makardi buka kétoné? Mapan pabligbagané anak saja kabuatang apanga tatas tur galang apanan lonto ané dadi duman idup sawai-wainan, tusing bisa lepasang indikan lakara pilih-mamilihé totonan. Ada lantas ané ngimbayang indik karya gedéné ené buka kakéné. Maan, buka kénkénan té?

Imbanné kéné. Yan buka janiné menékang bias ka montor teruké lonto anak mayah, ngudiang dadi yan ada anak ngalih tur menék di kerosi wiadin palinggih tusing lakara ia mesuang pipis? Tegarang tilik, amontoan gedén-gedén gambaré di sisin-sisin margané nyelegedog, apa ké ento makejang bakalan tusing ngamuatang sekaya, mesuang pipis? Mimih, ngudiang buka kakéné dadi pabligbagané? Sabilang madabdaban jag pesu patakon; patakon ané tusing soléh-soléh; patakon papojolan wiadin babenehan ulian pamineh jati polos.

Ané pedas suka tuah seken sang mangawé gambar-gambaré totonan mapan ia maan karya tur karyané nekaang pikolih marupa pipis tur bati. Kénkénan lantas sang ngamaang karyané? Pedas ia suka masih, yadiastun mesuang pipis, mapan gambarné liu pesan nyelegedog ditu di sisin-sisin margané tur semuné makejang kendel tur lega (yan kapilih). Ané buka encénan koné lakara mangranayang duhkita wiadin sebeté, tur enyénan lonto? Ento basa apunggelané ané aptianga mageem, basa Bali wiadin Inggris, ané anggona serana manutdut atin kramané ané marupa makudang janji ané, koné, lakara nyukaang krama tur ngalanduhang jagat. Yan seken sobayané, pedas ia lakara angawé suka ikang rat; yan tan, tusing buungang lakara duhkita ikang rat. Anak amulto lonto pakibeh jagaté, uli nguni kanti jani. Janji, paiketan tur simakramané anak tusing bakal pegat uncaranga tur lampahanga pidanan tur dijanan.

Pabligbagané dadi bancut buka jangkriké ketebin duk kramané sedek iteha mesuang paminehné krana wang pacalang pada teka mapan di pagubugané tengera ada cekian. Makejang pada pacrutcut magedi tur sepi ta ikang rat mapan rahinané anak saja rahina panyipengan.

saking: http://www.balipost.com/mediadetail.php?module=detailberitaminggu&kid=19&id=32080

Puyung

olih : Ida Madé Giur Dipta

Puyungé waluya malalung,

Puyung, makada buwung,

Puyung, mapuara suung

Puyung, mangawe bingung.



Payuk puyung mamunyi mrungpung,

Padi puyung, sunggar sumbung,

Di manyine kajekjek linglung,

Payu limpung katulung-tulung.



Uduh cening

Da baanga awaké puyung mamung,

Isinin puyungé aji kaweruh luwung,

Apang dadi adi luhung,

Tusing bingung.





Pandé Kurniawan

Nyeritayang Ujan



wénten gesit, sané mamargi

ri tatkala masan ujan kémanten

wénten malih crita, sané prasida katuturan

yéning nemonin sasih sampun ngelingsiran



mangkin, wantah pangaptian

sané kaartiang yéning crita

nénten ngrasayang gesit

lan ujan wusan ring pananggal

sané janten sampun

ngerépatin manah mangdané ngutsahayang

nyeritayang gesit punika









Negesin Ujan



negesin kukuh nyané suaran ujan

wantah prasida kadabdabin

olih kembang nyané sekar kemoning

sané ngrentebin alus desir angin panyemengan

salanturné

ulung, lan masanding malih sekadi pituduhné

sané engsek, ngresepin akah sekar kemoning

lan ngrepatin samar-samar pejalan matanai







Karmaning Ujan



ujan encah apetengan

tanahé kembang licitan

makasami senawané malih milpilan padéwékan

ngutsahayang ngembangan pusuhné jepun cenana

ngutsahayang ngelanduhan pucilné semaga bona

rumasa punika

karma karmaning utama.





Pangastungkara



yén sagét

sledét adi bibih bli

sané ngulangunin bulan purnama

indayang

sliahin ajebos, apange tusing tungkakan bli

purwaniné

lan ngidang ngemang kenyem

malarapan pangastungkara

pinaka panyumun tanggalé punika