Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Toko Online terpercaya www.iloveblue.net
Toko Online terpercaya www.iloveblue.net

Tuesday 22 December 2009

Sugih lan Lacur

olih Ari Dwijayanthi


Yéning rerehang ring mercapada, sira ja sané kabaos sugih sinah wénten malih sané sugihan. Yéning wénten sané nyambatang i anu pinih sugiha ring Bali sinah pacang wénten sané pacang purun nungkasin. Punika awinan anaké lingsir nganikayang sugih lan lacur, dueg, lan belug nénten mamuncuk. Yén telisik sinah pacang ngejohang.



Wénten anak sugih sané madué makudang-kudang mobil, makudang-kudang hotél, makudang-kudang perusahan kantun marasa raganné kuangan. Wénten manten sané karasayang kirang. Napiké mobilné kirang becik, perusahaanné kirang untung, hotél kirang akéh, miwah sané siosan. Pamuputné sakayang-kayang anaké kadi punika pacang setata marasa kirangan. Yadiastun anak siosan nganikayang anaké kadi punika sugih, sugih macedor, yadiastun akéh anak engon ring kasugian anaké punika sujatinné anaké punika lacur. Duaning anaké punika setata marasa kirangan. Dadosné amoncén ja ageng rasa kirangnyané amunika lacurné. Yadiastun ja anaké punika sampun madué hotél papitu, kéwanten kantun meled madué hotél dasa, dadosné atigang hotél kalacuran anaké punika.



Yéning anaké sané setata marasa raganné setata kirang, biasané nénten pacang las makidiang. Yéning anaké punika kantos makidiang, biasané pungkuran sané kaaptiang wantah walesan sané lebihan ring sanè kapekidiang. Driki, duaning anaké punika sujatin marasa raganné lacur, mawinan anaké punika marasa antes nunas, yadiastun antuk tata cara sané tan patut.



Ajin lacur lan sugihé taler dados kaukur saking napi sané kaajengin lan napi sané kaanggén. Wénten anak sugih makeplug kéwanten sarahina-rahina wantah ngajengan adéng-adéng magoréng kéwanten. Wénten taler sané mamutih, wantah ngajeng nasi lan tasik kémanten, sangkaning mabrata. Wénten taler anak sané nènten kayun ngajeng ajeng-ajengang saking sakancan sané maurip. Anak sané wantah milih ajeng-ajengan sadarana sangkaning mamah ngirit sinah masiosan sareng anak sané milih-milih ngajeng sangkaning mabrata. Yèning anak sané sugih kéwanten ngajeng ajeng-ajengan sangkaning mamanah ngirit sinah anaké punika pacang kabaos pripit. Anak kadi punika sinah pacang pripit ring anak siosan, sangkaning ring anggannyané kémanten dané pripit.



Tungkalikan ring anak sugih sane marasa lacur lan pripit wénten taler anak lacur sané marasa sugih lan anak lacur sané mapi-mapi sugih. Yéning anak lacur sané marasa sugih biasané barés makidiang napi sané kaduénang sangkaning dané marasa sampun cukup lan bagia antuk duéné. Punika awinan anak kadi punika yadiastun nénten madué kasugian akéh, kéwanten marasa sugih ring manah. Anak sané mapi-mapi sugih biasané anak lacur sané sujatinné gedeg ring kalacuranné. Ipun ngaptiang prasida sakadi anak sané sugih macedur, mawinan dané mapi-mapi sugih mangda kakadén jati-jati akéh madué artha brana.

saking: www.balipost.com

Cuntaka

Olih I Wayan Juniartha

Adi yén nak luh sedeng datang bulan lan mara nglekadang panak sing dadi ka pura, kena cuntaka koné.

”Sawiréh nu mesuang getih luh-luhé duk totonan. Yén getihé kanti macrécétan di natar purane inih gedé gaéné lakar tampedang,” kéto abetné I Madé Hindu Noktok.

Yén getihé kanti ulung sinah payu lakar macaru gedé, ngaturang kéné ngaturang kéto. Payu banjar lan désa sibuk krana jlema abesik. To awinan ané nu mesuang getih sing dadi macelep ka pura.

”Men yén siapé macrécétan getihné di kalangan tajén di jaba purané sing cuntaka siapé? Patutné ané ngelahang manuk masi kena sebelan, sing kéto?,” I Nyoman Saya Daya nyautin.

I Madé bengong sing nyidayang masaut.

”Yén seken krana getih dadi cuntaka tong ngudiang yén ada nak mati keluargané kena cuntaka masi? Masak sabilang nak mati pasti mesuang getih?”

Nyangetang I Madé bengong.

Kéné ba diskusi di warung tuak, bisa kija-kija lakuné.

”Nak luwung aturan cuntaka totonan. Nak luh ané sedeng haid tur ané mara ngelah panak kan sedeng telah bayuné. Yén cuntaka kan artiné maan libur uli kegiatan adat lan agama. Ané mara ngelah panak kanti abulan pitung dina maan libur, sing perlu répot cara nak luh ané lénan,” jani I Ketut Tenggek Puyung ané ngemang téori.

Yén ané sebel krana kematian sinah sedeng runtag lan sedih bayuné. To makrana kaluputang masi uli sakancan kewajiban agama.

”Nyen nawang, bas kaliwat sedihné kalaina mati kén kurenané, bisa-bisa tunjela purané, ulesné to makrana sing dadi ka pura,” I Ketut kikik-kikik.

I Madé ngang-ngeb, ba kacau balau diskusiné.

”Antos malu, yén purané kawangun nganggo pis hasil cuk-cukan tajén lan punia pejabat hasil korupsi, lantas ané cuntaka to penyelenggara tajén lan pejabat koruptoré apa purané ané cuntaka,” jani I Wayan Anti Korupsi ngemang teori.

Yén pratimané katurang kén pejabat ané hobi maling pis rakyat, yén prarai barongé kaodak olih politisi bungut bogbag, yén témbok panyengkerné sumbangan invéstor ané nyaplok palaba pura, yén karyané kapuput kén nak lingsir ané sugih ulian bisnis yadnya, kira-kira purané cuntaka sing?

”Yén purané cemer, ida betara kena cuntaka sing? Yén purané kena sebelan, betarané cuntaka, artiné sing dadi bareng kegiatan agama?”

I Madé niwang, nyeh kena kapongor.

saking: www.balipost.com

Engon-engonan

olih I Gusti Madé Sutjaja

Dugas tiang takonina indik apa saihan teges kruna prestise di basa Baliné, saja dadi kamemegan tur mapineh-pineh tiang baana. Apa ké ada wang Baliné ané malaksana ngarepang apanga maan wiadin katibénin dot-dotan ané kasengguh prestise-né ento? Apa ké imaluané di pariidup wang Baliné ada wang ané suba madan maan wiadin ngelah prestise? Yaning ada, lakar anggona apa ké pabakaté ento? Jag makalukan pesan tatimbangan ané teka nuldilin apanga saja teka saihan wiadin érasané.

Krunané ené anak mara-mara lonto manggo di pariidup lan parilaksana wang Baliné mapan krunané ené anak leket pesan ajak pariidup anaké buka janiné. Buka kakéto ada ané nyengguhang dugasé adakang tiang pabligbagan ri sedeké ada galah sambilang ngopi di warung tongos tiangé magaé. Dugasé makelo anak saja tusing ada sambatanga krunané buka kéto, nanging ada ciri uli parisolah muwah laksana ané nujuang saihan tegesné. Kruna-kruna buka agung, maprabawa, mawibawa, madengen, madurgama anak sujatinné dadi saihang ajak teges krunané totonan.

Apa ké laksana maolah raga, minakadinné maplalian golf ané kalaksanayang ulian ngelah gagisiangan gaé wiadin tegak ané tegeh tur kasungkemin baan wang liu, dadi orahang olah raga préstasi di jagat i ragané? Mapan, olah raga ané buka kakénéné anak tusing lakara ngalih préstasi. Buina di pasekolahan i ragané, paurukan indik golf-é anak tusing dadi urukan wiadin palajahan buka basa Bali, matematik, tur ané lénan. Buka kéto buin ada imbuh pamineh uli timpal-timpal tiangé ané lénan.

Dugas pabligbagané ené lantas mentik plawanan kruna prestise ajak kruna prestasi. Yan dadi saihang anak saja buka lemah kalawan petengé mentik di pameneh aparo timpal-timpal tiangé. Kruna préstasi anak mapaiketan ajak pikolih ulian ungkah-angkih padidian, ulian tan patulungan; jati-jati ulian kabisan padidi. Buka kéto jatin teges kruna préstasiné. Yan saihang indik kruna préstisené, anak buka kadutan ané beli di peken wiadin dagang kadutané nanging lantas salinin urangkanné aji emas tur isinin sasocan ngrédép ané mael apanga ngenah madengen baan anaké nlektekin. Pedas bakalan ia dadi angob yaning tusing tawanga buka kénkén jatin pajalan kadutané dadi buka kéto. Kakrédépan di srana maplaliané ané sarat mapaiketan ajak prestise wiadin pangangob-angoban buka ba duur, anak pagaé wiadin mérék srana plaliané ané bakalan dadi raraosan. Mapan pagaé ané malén-lénan anak jati masikutan ajak ajin srana maplaliané. Sranané anak buin mapaikan ajak pangarga; pangarga ané mael apanga dadi plaliané madurgama wiadin ngelah paiketan ajak prestisené. Liunan anaké ané maplaian plalianan prestise anak tusing lakara ngalih pikolih wiadin préstasi mapan anak ia suba liu pesan ngelah pikolih yadiapin tusing ulian prestasi. Buka kéto lumrah panampéné dini indik ané mapaiketan leket ajak pangangob-angobané ento. Kénkén ké yan indiké buka kéné saihang ajak laksana wangsané lén?

Cerik-ceriké di Panegara Jepang anak uli enu cerik pesan suba ajahina apanga yan magarapan apanga seken tur apanga molihang. Di magarapan di purukan paguruanné anak tuekanga pesan apanga seken tur apanga pinih tegehe pikolihanné ané sambatanga ichi ban. Yan orahang buka janiné apanga maprestasi; maprestasi ulian kabisan, ulian kacacepan, ulian karirihan, ulian kapagehan, tur ulian-ulian ané lénan ané masaihan. Krana panueké uli dipaurukan paguruan pinih dasar suba buka kakéné katanemang, lantas tusing buin dadi ngon-ngonan yan ada wang ané molihang wiadin maprestasi mapan mula ento tatujon laksanané. Apa buin prestasinné sekai (internasional). Nyénan ja maan pikolih ichi ban tur sekai pedas suba bakalan kasumbung baan wangsa tur nagara.

Buin pidan ké iraga bisa nulad pangawit ané melah buka kakéné apanga nyangsan ngured laksana nguberin lampah ngangob-ngangobin buka angkaban barong sominé ulian tusing pikolih tuah.

saking: www.balipost.com

Puisi Olih Sang Madé Tresna Wicaksana

I Tukang Pacul



Jegjeg tangkah lan tekek limane ngisi pacul,

satmaka prawira ngagem gada

I rika ring rananggana pangupa jiwa,

maperang ngadepin baret angin kahuripanné

tameng kesiran anginé sampun lebur,

kagebug kebyakan panas surya sané nyentar

kadi ayuta panah sané durus nancepin carma,



Wéntenkéh sané rungu?

Kala ipun magutit ring carik

Duk sanga yuta wadua peluh medal ninggalin sang carma

Pakeh peluhnyané nyihnayang pakeh urip sané kamargiang

punika pinaka bulih-bulih sané benjangan pacang medal saking pertiwi

pinaka amerta anggén nglanturang urip i raga sareng sami



Durus aksi!

i tukang pacul kapecik, kacekik olih ajin rabuk

Tanah lan toyane milu mucingin,

i walang sangit lan i bikul milu ngrusuhin,

Bénjang pungkuran yén i tukang pacul ngunggahanng kober petak,

Sira sané pacang makenta?





Indria ring Kali Yuga



Bibihé mangkin sampun caket ngraosang dharma

Kupingé mangkin sampun bongol miarsayang krimik manah

Kalih tanganné sampun tan sida makarya melah

Idepe sampun tan mresidayang mepineh rahayu

Ring i riki

Genah sarwa bibih sané makenyem bogbog

Genah sané wantah ngajiang raga

Genah sané ngwaregin basang pedidi

Genah sané nyungsung momo angkara

Genah sarwa Penyingakan sane tan suka ngaksi anak bagia

Dija ilang genahé dumun?

Genah silih asih…

Genah saling pakenyung…

Genah masawitra…

Genah manyama braya…

Genah sane santi lan jagadhita…

Ratu Betara, Makakalih Batis puniki tan mresidayang ngatehang pesu saking genah driki, durusang, ancit tiang saking driki…..





Dayu Himas


Jaga surut sunar ai,
makaon nilarin gumi,
nuju sunaré lampus,
i kembang bintang matembang,
semarandana angucap,
nyulempoh ipun,
nyantos toyan segarané,
rauh ka pasisi,
nanging toyané nyansan surut,
surut nguber matanai,
i matan ai kantun mamengkung,
bengkung,
lascarya ipun,
ninggal i kembang bintang.

saking: www.balipost.com

Petapan Batu Gegodan Ombak

Lumut-lumut Watulumbang (50)
Petapan Batu Gegodan Ombak

Batu ento padet empet. Kewala yen ada batu bolong orahanga luih. Ulian kaluihané, di batu ané bolong ento jujukanga pura. Demen anaké mabakti duur batu ané bolong, sambilanga kelangen mabalih ombak pesu-mulih di bolongan batuné. Panak yuyuné malaib grapa-grépé kepung ombak. Don pandané égol-égol cara jit jogéd.

Sangkané ada batu bolong, ulian patapan nyén ento? Patapan Ombak, apa patapan Batu? Kenten petaken anake ane mebhakti mesedana pales nyaruang mancing di selagan batu bolonge.

Patapan Batu mula nengil sing kija-kija, siep sing pesu munyi. Yén awakné bolongina tekén ombak, masih ia sing nguda-nguda. Depanga ombaké kéto nganti bolong awakné. Mirip ia naanang rasa sakit. Kéwala depina masih kéto. Makelo-kelo, makelo sajan, sing tawanga awakné suba bolong. Sing masih tawanga awakné orahanga luih. Sing rungu tekén pura ané mirib gelungan di terasné. Nyak orahanga tenget nyak orahanga biasa-biasa dogén, I Batu Bolong sing ningeh!

Yén patapan Ombak len teken petapan Batu. Cara anak inguh, ombaké sing bisa nengil. Buin kema buin mai. Budang-bading ngaplug-ngaplugang awak di batuné, sambilanga masuryak nganti makecrat-kecrit yéh paosné dini-ditu. Yadiastun cara anak inguh, ombak masih pageh makarma buka kéto. Mirib uli jaman Kerta nganti jaman Kali kéto dogén swadharman ombaké manut guna lan ginan ipun. Makelo-kelo batu gedé ento bolong. Di bolongé ditu lantas ombaké liang macengkrama ajak yuyu, ajak pandan, ajak lelipi, ajak tonya.

Patapan nyén bolongan batuné ento? Patuh cara nakonang lawatan padidi, ulian Surya masunar lantas ada lawatan, apa ulian awaké nyedodog. Yén I Batu ané orahang matapa, I Ombak dadi gegodan. Kaluihan I Batu yakti ulian I Ombak pageh ngoda lemah peteng. Gegodan ané ngaé luih. Yén ombak orahang matapa, batu ané dadi gegodan. Sawiréh batu ané ngempet-ngempetin pajalan ombak. Di subané gegodan kalah ditu lantas ombaké maan jalan. Neked ia di tongosé ané sing nyidang kacelepin manusa iseng. Masih gegodan ané ngranayang ombak neked ditu.

Cara batu ajak ombak kéto koné pasawitran anak matapa ajak ané madan gegodan. Pangenahné mapalu, sujatiné bareng-bareng. Di subané medal kaluihan, patapané orahanga pragat. Ada ané polih panugran, ada ané maan sapa ‘kutukan’. Ditu mara seken tawang nyén ané matapa nyén ané ngoda.

Yén agung panugran ané polihanga, sinah masih gedé gegodan ané ajaka matapa bareng-bareng. Cara anak mabalap, ané dadi juara maan piala ulian ada ané kalah, ané ajaka bareng-bareng mabalap. Ané kalah maan lek, maan jengah, maan paplajahan. Yén ring satua-satua ka-Siwapaksa-an, gegodan ané kalah sing buin nyidang makelisikan. Yén sing mati, ia sing buin bani ngenah, satondén maan palukatan di lekadé buin cepok, sagét dadi jlema, sagét dadi buron.

Yén di satua-satua ka-Buddhapaksa-an, gegodan ané suba kalah lantas uripa, kasomyaang, kadadiang sisya nganti ada ané mediksa cara I Samong, I Ula, I Gajahwaktra di Sutasomané.

Yén sing ada gegodan, sing koné patapane kalugra! Yén gegodané menang sing koné maan panugran. IBM. Dharma Palguna

saking: www.balipost.com

Satyahati

Gentuh Siwa Lokané, Betara Siwa kocap keni pinungkan sané tan prasida kénak yéning nénten molihang tamba empehan susu. Empehan susu sira? Inggihan empehan susu saking pangangon lembu sané wénten ring mercapada. Mangkin sira sané kapituduh ngrereh tambané punika? Betari Uma rabinida, sangkaning satyané kalintang ring suaminidané raris sang betari tedun ka mercapada ngrereh tambané punika, mangda gelis kénak Betara Siwané.

Ring manah idané nénten ja wénten tios wantah sapunapi ja carané mangdané suaminida prasida nyeneng malih. Betari Uma nénten ngamanahin indik anggannyané sané kalapu-lapu ngrereh tambané punika. Ten kacritanang kalaran Betari Uma ring mercapadané. Punapi malih mercapada boya ja Siwa Loka. Mercapadané genah maudang-kudang jatma sané munarbhawa ping keti mangda molihang genah sané becik bénjang pungur ri kala sampun atmané matilar saking angga. Mangkin ri sampunné Betari Uma tedun ka mercapada anggannyané boya ja betari malih, ida nénten wénten tios wantah anak istri biasa.

Kénten Betari Uma wantah anak istri biasa, boya ja betari. Mamarigi raris ida ngungsi genah-genah sane katarka wénten pangangon lembu. Nanging puyung, ngapung, ida ten molihang sané karereh. Yadiastun nénten empehané punika, manah ida nénten surud ngrereh genah sané tiosan. Ring manahé wantah asii; sapunapi ja mangdané Betara Siwa prasida nyeneng malih.

“Uduh Bli. Sira mangkin sané karereh? Genah dija sané katuju? Samian nganikayang nénten madué. Icénin tiang angin, icénin tiang toya, icénin tiang pawisik mangda molihang empehan susuné punika. Mangda prasida masanding malih. Mangda prasida ngrereh pasisi, nuturang daging manah, lan makinasih-asih,” Betari Uma maangen-angen.

Karasayang prananida ngancan engsek ri kala ida maangen-angen, ngangenang indiké sané sampun lintang. “Napi ten wénten tamba tiosan, yén wénten picayang mangkin. Napi ten wénten margi tiosan ngrereh empehan susuné punika. Mercapadané nyentak, mercapadané kalintang panes, mercapadané nédeng Asuji masa. Betara Surya nénten kayun gelis matilar. Pertiwiné engkag, nénten wénten padang sané tumbuh, lembu-lembuné bah pajelimpang. Kedisé ten prasida ngucicak. Yén sampun kéné kahanané ring dija mangkin ngrereh pangangon lembu. Sira sané kayun ngangonang lembu di sasih katiga puniki. Mimih. Sira ja sané madué titang sumanggup nyilurin yadiastun antuk pramanan titiangé,” ngucap-ucap Betari Uma.

Mangkin yaktiké Betara Siwa sungkan?

Nénten, ida nénten sungkan. Ida tuah makayunan nguji kasatyan rabinida. Ida nyingakin polah-palih rabinida ring mercapada. Ida ngrereh kasujatian, ngrereh kasatyan sané yakti-yakti saking Betari Uma.

Raris tedun ida ka mercapada, nyaru-nyaru dados pangangon lembu. Raré Angon peséngan ida. Ida dados pangangon lembu, boya ja betara malih. Ida wantah manusa biasa, pangangon lembu. Raré Angon.

Tan kacritanan, raris ida matemu sareng rabinidané. Betari Uma sané kalapu-lapu ngrereh pangangon marasa bagia daweg nyingakin wénten asiki pangangon sané masadahan di batan punyan kayuné. Nénten panjang atur ida raris nakénin pangangonné punika.

“Uduh, pangangon lembu dadoské tiang uning sira peséngan ragané?”

“Tiang Raré Angon.”

“Wénten jagi tunas titiang ring jeroné mangkin, dados?”

“Napi?”

“Empehan susu saking lembun jeroné.”

“Dados, nanging jero anak istri taler ngicenin titiang empehan susu jeroné, punapi? Sumanggup?”

Manah Betari Uma goyah, nanging ida ngambil pamutus sumanggup ring pisarat sané kapisatang olih pangangon lembuné ento. Raris empehan kasilurang.

Betari Uma mawali malih ka Siwa Loka, ngwawa empehané punika. Betara Siwa nerima, nanging sakadi keni panah mawisa manah Betari Umané.

“Adi I Déwi, boya ja Bli sumanangsaya ring Adi. Nanging pamargin Adi ring mercapada ten ja manut. Punika awinan Bli rumasa kabogbogin.”

Betara-betara sané tiosan pada kakak-kikik nyingakin Betari Uma lémpor tan pabayu.

Uning ring anggannyané tuah kauji olih suaminidané dané marasa kuciwa, raris medal manah kroda. Betari Uma kapastu dados Betari Durgha lan meneng ring sétra Gandamayuné sadurung polih pangruwatan saking putran Kunti.

“Bli, ring ati nénten ja wénten tios wantah semayan titiang lan anléh titiang mangda Bli kénak.” Betari Uma sané masalin rupa dados Betari Durgha, kisi-kisi ngraos ring angina setra Gandamayuné.


olih Gék Yatri

saking: www.balipost.com

Gejor

Olih I Wayan Juniartha

Apa bédané gejor kén linuh?

"Gejor lebih hot kén linuh," kikik-kikik I Madé Dakin Talenan masaut.

Krama sekaa tuaké ané lénan saru-saru sing ningehang, ngantosang nyén ya ané lakar kena pancingné I Madé.

"Apa maksud ci lebih hot Dé? Apa pesu api gejoré," I Wayan Polo Bulbul nyaklok pancingné I Madé.

"Gejoré lebih hot sawiréh gerakanné menék-tuun, lebih séksi dadiné kén linuhé ané gerakané tuah oyag-oyag," I Madé nyautin.

Jani mara briag-briag kedék krama sekaa tuaké. Konyangan kramané umurné ba di atas 17, dadiné konyangan ba taén ngerasayang "linuh", uli linuh CO (Céwék Oper-operan) kanti linuh Kutil (Kurenan Timpal).

I Wayan tondén taén kena CO lan Kutil. To makrana sing bareng kedek. Sambilanga kituk-kituk sing ngerti, I Wayan lanjut nektek kalbasa.

Sedeng nglawar kuwir krama sekaa tuaké. Asal ba ada kejadian penting, jeg nglawar ba sekaané. Odalan di Pura Dalem, gipuh kramané nglawar céléng. Menang ceceké nglawan buaya, gipuh nglawar kuwir. Yén mani puan ulung menteri keuangané lan wakil présidénné, nak kebo yus mrana lakar anggona lawar koné.

"Asané, linuh lan gejor nak sing cukup anggo ngulungang wakil présidén. Yén kelem Jakarta né mara asané bah wakil présidénné," I Madé ngomporin.

Yén sedeng matektekan biasané topik ortané tuah dua; ngerimikang timpal lan nyatuang ané jaruh aduh-aduh. Yén ngerimik sambil kisi-kisi. Yén nyatuang jaruh sambil kakak-kakak. Tumbén jani ané dadi topik tuah linuh.

"Bali koné daérah rawan linuh. Ketug bayun icangé baana. Yén linuh sinah nyag asét icange," Ketut Pakir Miskin nyelag.

Nyangetang briag-briag krama sekaa tuaké. Asét ne I Ketut tuah rompok réyot tur kandang sampi ané ba sing ada sampiné. Pidan ngelah sampi dua ba adepa anggo invéstasi di koperasi ané ngemang bunga 150 persen. Sampiné payu moksa, pipisné sing balik, koperasiné gerebeg polisi.

"Tong ngudiang ketug yén ada linuh. Jlema lacur sing perlu nyeh kén apa-apa. Masi mula sing ngelah apa. Yén mati kena linuh luwung masi, énggalan nyidayang numitis, nyén nawang di palekadan buin acepok raga dadi artis top ané sing perlu ngubuh sampi," I Madé nyakcak.

Ané pasti nyeh kén linuh asli jlema sugih lan para pejabat. Jerih yén umah matingkat 4, mobil méwah tur kurenan jegégné ilang amah gejor tepén beton.

"Ba kerja keras korupsi bertahun-tahun lenyap karena bencana sehari. To makrana nak sugih-sugih setata nyeh kén bencana alam."

Suud to giliran I Wayan ané menghibur I Ketut.

"Sing perlu nyeh kén bencana, sing perlu ketug kén gejor. Amonto sasai sajan raga ngaturang aci-aci, amonto dija-dija ngadang karya agung, asli gumi Baliné lakar sing kena bencana sawiréh lakar terus jagané kén betara-betariné," kéto abetné I Wayan.

Di gunung ngadang karya, di danu mulang pakelem, di pasih masih patuh. Jeg ba sregep perlindungan niskala Baliné.

Konyangan krama sekaa tuaké anggut-anggut. Yén ba ngortaang unduk yadnya lan aci, mula sing dadi kituk-kituk, harus anggut-anggut apang ngenah dadi manusia ané satya bakti kén sané maraga embang.

"Yén seken kéto, tong nguda kanti ping dua Bali kena bom, banjir ba kija-kija, pasihé telah amah abrasi, alasé telah kena abas, guminé sayan panes, ujané sing tuun-tuun," I Ketut mamelog matakon.

Prajani saru-saru sing ningehang kramané. Sing bani kituk-kituk, nanging sing masi bani anggut-anggut.

Sing bani ngorahang perlindungan niskalané kaon ngadepin jlema corah lan bencana alam.

Sing masi bani ngakuin aci lan yadnyané sing ada hubungané jak bencana alam. Yadiapin ping satak keti ngadang wana kértih, yén alasé tetep kaabas, jeg asli lakar tetep tepén tanah longsor tur anyudang banjir.

Sing bani ngakuin, perlindungan niskala sing ada gunané yén jlemané sing nyak nyemak gaé sekala.

To makrana kramané lakar terus mayadnya nanging lakar tetep masi kena bencana.


saking: www.balipost.com

Puputang Rauh Iriki Nyungkanin Ibu Pertiwi

Olih I Madé Sujaya

RING pinanggal 3 Désémber warsa 2007 sané sampun lintang, Indonésia utamané Bali kapakusara pinaka panyanggra utawi tuan rumah Konperénsi Perubahan Iklim Dunia. Konperensi sané kasarengin olih kirang langkung 10.000 utusan saking penyatusan panegara ring jagaté inucap kalaksanayang ring Nusa Dua. Konperénsi inucap sampun ngwetuang pariagem sané kawastanan Peta Jalan Bali. Dagingnyané wantah utsaha sané sayan-sayan nincap midabdabin kawéntenan jagaté ngeninin indik pemanasan global utawi global warming.

Mangkin sampun kalih warsa konperénsiné inucap kalaksanayang. I raga patut nyiksik bulu malih napi sané sampun prasida antuk nagingin sakadi pangapti para utusané daweg konperénsiné inucap. Napiké sampun i raga sayan-sayan becik tur nincap midabdabin utawi mreténin Ibu Pertiwiné sareng sadaging jagaté?

Yén pineh-pinehin, nénten wénten sané matiosan ring laksana miwah pemineh midabdabin kawéntenan alamé puniki. Iraga kantun sakadi dumun, wantah uning mapinunas kémanten sareng Ibu Pertiwi sakéwanten lali nawur pasuécan Ibu Pertiwi.

Iraga sampun uning turmaning ngerasayang kahanan jagaté sampun sayan-sayan nénten becik. Nyabran rahina guminé sakadi panes bara, ngentak-entak. Napiké tengai, semengan miwah peteng, satata panas pisan. Nika kabaos sangkaning iyus pemanasan global.

Iraga kabaos sampun tulah turmaning wanén sareng Ibu Pertiwi. Alasé sané samah antuk mategepan taru kabalbal. Asapunika taler kawéntenan tukad, dabu, miwah segarané sayan-sayan kaparikosa. Ring bibih danuné kawangunin vila, ring pasisiné kawangunin hotél. Pamuputné, bencana satata ngerauhin manusané. Ngawit blabar, bukit sané gembid miwah sané siosan.

I raga raris marerasan maosang Ibu Pertiwiné kroda. Kawiyaktiannyané, Ibu Pertiwi nénten naenin kroda. Ibu Pertiwi wantah ngamargiang swadharmannyané. Alam wantah ngulati kaseimbangan. Yaning kahanannyané sampun nénten seimbang, sinah pacang mapidadab mangda seimbang.

Manut tattwa agama Hinduné, alam kabaos sampun mapica akéh majeng ring manusané. Manusané patut ngwaliang majalaran antuk caru. Nika mawinan wénten pamargin caru mageng sané kabaos tawur sané kasuksmannyané taler ngwaliang. Amunapi i manusa ngambil ring alam, asapunika sapatutnyané manusané taler ngwaliang majeng ring alam.

Yaning nganutin kasuksman caru sakadi asapunika, sapatutnyané alam Baliné nénten ngantos rusak, setata ajeg, adung tur pangus. Sakéwanten, kasujatiannyané wantah nungkalik-nyungsang. Nyabran warsa alas sané kabas ngangsan ngakéhang, makéh taru ageng sané kebah. Beburoné taler sayan ngelangahang metu dados hewan langka. Pungkuran, toyané ring danu-danu ring sajebag Bali taler kabaos sayan ngereredang.

Kawéntenané kadi punika, sangkaning wirasa ring sajeroning katattwan utawi kasuksman caru nénten anut utawi adung ring parilaksana. Caru sané sayuwaktinnyané wantah pinaka utsaha ngyasayang alam wantah mararian ring upacara utawi banten kémanten.

Sapatutnyané, caru sané kasuksmannyané wantah mangda alam puniki setata pangus tur adung ring niskala, patut kalanturang antuk laksana caru sekala. Umpaminnyané, sampunang ngentungang luu ring tukadé, sampunang sakawenang ngabas taru miwah setata éling mamula utawi nglaksanayang penghijauan.

Ngulati mangda alamé adung turmaning setata ngwetuang kasukertan majeng manusané nénten prasida antuk upacara kémanten. Patut taler kategepin antuk utsaha majalaran laksana sané sumeken.

Pemuputnyané, i raga patut muputang rauh iriki nyungkanin Ibu Pertiwi. I raga patut mreténin Ibu Pertiwi madasar antuk rasa asih lan sayang. Yaning prasida kadi punika, sinah Ibu Pertiwi pacang setata asih lan saying sareng iraga makasami.

saking: www.balipost.com

Dongkang

Olih IDK Raka Kusuma

Di Bali, dongkangé kanggon piranti nyacad utawi maricéda timpal, ngritik, ngengkebang déwék dueg miwah mapi-mapi. Diastun uli pidan suba dongkangé kaanggon piranti yén sumekenang nakonang, di maané pasaut, pasaut ané bakat: mula kéto.

Ané madan pasaut mula kéto, mula sakti. Wiréh ané mesuang pasaut kéto yén sesed nakonin aji patakon: mula kéto kénkén? Pasaut ané lakar tampi pasaut sigug. Ané masaut, yén sing ngambros magedi sinambi nyebeng, nengkik. Di lepeté péléngan pulangina gemelan tekek.

Apang tatas tawang, jalan duluh seka besik.

Yén ada anak nyambat: jlemané ento, dongkang bénné. Paitan tekén kantawali. Artinné anaké ento kacacad. Kacacad demit tan kadi. Cacadané ténénan patuh tekén cacadan pil cina. Pil cina, nyén sing nawang, paitné makilit. Da ngelekang, ngicipin sing nyidayang.

Jlemané ento sing nyandang ajak nutur raosné makatak wayah. Makatak wayah artinné dongkang. Pajalan dongkangé kecag-kecogné. Kecoganné makadongklangan. Ento awanan pajalan dongkangé lumrah kasambat nongklang. Apa artinné ténénan? Artinné, raosé ané nyambat: raosné makatak wayah, nyacad anak ané raosné nongklang-nongklang. Tondén suud raosné ailehan, sagét suba nongklang ngraosang unduk lén. Anaké ané raosné nongklang, kéweh mingetin, encén muncuk raosné tur ané encén bongkol raosné. Kéto masi bun raosné buka benang kusut. Ento awanan, anaké ané raosné nongklang-nongklang, sing ada demen ngajak nutur.

Kulitné cara kulit dongkang. Raosé ténénan raos nyacad kulit awakné kahkah miwah geruh. Padang tekén klaskasan, nu jelékan kulit anaké ané kahkah miwah geruh. Anaké ané kulitné klaskasan, uapina aji lengis nyuh dogén prajani nyalang. Artinné, klaskasané ilang.

I pidan, nepukin anak majalan ngéngkag, prajani pesu raosné nyacad: pajalané buka dongkang pentil. Cecacadané ténénan katiba tekén anak ngaé-ngaé pajalan ngéngkag.

Anaké ané kacacad baan raos: kulitné buka kulit dongkang miwah pajalané buka dongkang pentil gedeg apa sing? Kanggo ané nyacad. Yén ané nyacad awakné siteng maguet, anaké ané cacada sing dadi sing macucun jalér: macuet. Yén sing kéto, nyaru-nyaru sing ningeh. Yén ané nyacad awakné berag aking, potongané cara katik, ané cacada sinah gedeg. Di kénkéné, gedegné mimbuh misuh utawi ngampuangang gemelan sig sikut koping anaké ané nyacad.

Ada anak belog kaliwat, sakéwala kenehné meled gati dadi kelihan. Unduké ténénan lakar ngranaang kritiké mabrarakan di rurungé. Munyin kritiké kené: kedék dongkangé yén ia dadi kelihan.

Apa artin kritiké ténénan? Kramané sing cumpu yén anaké ané kritika ento dadi kelihan. Sing cumpu baan belogné kaliwat. Wiréh, anak belog, yén dadi kelihan lakar aluh olaha baan pacerikané. Buka punggelan barongé. Pangenahné ngigel, nanging ada ané ngigelang.

Anak ané belog kaliwat nanging meled dadi kelihan totonan, yén nu mamengkung pesu sesambat kramané ané negepin kritik ané taén orahanga jlema manah ageng polo embuh apa pragatanga yén dadi kelihan. Ngaé lek dogén.

Anaké ané katibakin kritik kedék dongkangé tur kasambat manah ageng polo embuh totonan ciri sing demenin krama. Mapan pongah juari nyemak gaé ané sing anut tekén kabisané. Cara jani sing manut tekén sinonggan the gun behind the man.

Upamina ada anak dueg, kramané makusara apanga ia nyak dadi kelihan, sakéwala pasautné, "kedék yén tiang dadi kelihan." Apa artinné? Artinné, anaké ténénan ngandapang awak tur ngengkebang kaduegané. Arti lénan, anaké ténénan, nyinahang tekén kramané, diastun pantes dadi kelihan, nanging kenehné tondén full nyanggupin. Ané ngranayang patakon makulekan di kenehné. Wiréh jatma ngaba jelék-melah, di jeléké sing nyanan kramané nyep`kang?

Unduké ba duur busan, dadi orahang parisolah mapi-mapi? Sing. Mapan, sing kéto ané madan mapi-mapi. Lantas, ané kénkén madan mapi-mapi? Yén ada anak dueg, ada anak ngajum déwékné dueg, sakéwala masaut: tiang belog conol sambilanga kedék. To madan mapi-mapi. Ada buin contoné ané lénan? Ada. Yén ada anak dueg nulis makalah, tur sarwa melah, laut ada anak ngorahin ngaé makalah masaut: kedék ya dongkangé yén tiang ngaé makalah. Utawi, yén ada anak dueg nyurat puisi, tur suba mabukti kawédar tur melah, ada anak ngorahin apang mupulang dadi buku lan masaut: kedék nyanan dongkangé yén tiang mupulang.

Anaké ané orahang busan dadi orahang anak munafik? Yén ténénan, jukut bligo misi vitsin. Kanggo jero ané ngadanin. Jukut gedang makuahin, sara lédang ngaranin.

saking: www.balipost.com

Ngolah Raga lan Ngolah Rasa

olih I Gusti Madé Sutjaja

Kocap ring raga utawi awak sané seger utawi rahajeng, drika magenah jiwa sareng pamineh sané rahayu. Piteket puniki rauh saking baos sané sampun ketah men sana in corpore sano. Nika mawinan ngolah awak utawi raga mangdané seger-rahajeng patut setata laksanayang antuk lanang-wadon, anom utawi lingsir. Sapunapi ké pariindikan ragragan utawi pamineh sakadi puniki kalaksanayang ring genah-genah paurukan utawi paguruané?

Nénten wénten iwang utawi kaonnyané wantah i raga ngrereh saihan saking genah lian indik ngolah raga mangdané satata waras raga lan budi. Ring genah-genah paurukan ring Panegara Jepang, mawit saking paguruan dasar ngantos paguruan tinggi punika madué genah-genah maolah utawi ngolah raga. Genah-genah punika wénten sané ring jabaan utawi ring pekarangan; wénten taler ring tengahan gedong. Sami pakaryan ngolah ragané satata manut ring pamargi utawi ilehan masa. Wantah masané nénten adem, sami laksana ngolah ragané kalaksanayang ring jabaan gedong. Wantah masané adem, sami ngolah ragané kalaksanayang ring jeroaan gedong. Dadosnyané, sapanjang masa ring warsané makudang-kudang laksana maolah utawi ngolah raga punika ring genah-genah paurukané kalaksanyang malanturan tan papegatan.

Sapunapi ké laksana maolah utawi ngolah rasa kalaksanayang ring sajeroning paurukannyané? Paurukan sapriindik rasa, napi ké pariindikan ngambar, maulat-ulatan, maigel-igelan, magagambelan utawi musik, miwah sané lianan, taler kalaksanayang antuk panguruk sané jati-jati cacep-uning lan ngalaksanayang guna puniki. Dadosnyané, sang mauruk utawi sisia punika ngeniin rasa utawi guna paurukan. Rasa ngeniin guna, santukan mabuat pisan, sané dados panindih nénten kémaon karasayang daweg kantun malaksana ring genah paurukan; taler laksanané dados tategenan. Lintangan, daweg sang mauruk sampun pasah saking ilehan malaksana pasekolahan rasan gunané nglantur dados pagancan; ngalantur dados pariidup-upajiwa lan taksu.

Punika mawinan paurukan ring pasekolahan sané ngalantur ngalintangin wates-wates paguruan wantah iraga mangkin polih manilik ring makuéh pakaryan sajeroning maolah raga lan maolah rasa ring wangsa Jepang. Makuéh pangolah ragannyané sané sampun molihang ring papaduan internasional ring makudang-kudang wawidangan olah raga. Sapunika taler sané polihanga ring sajeroning olah rasa ring makudang-kudang wawidangan seni. Imbannyané nénten ja doh wantah rereh-rerehin. Makuéh lanang-istri, anom-daha Jepangé sané muruk ngraris dados cacep-pascat magagambelan miwah maigel-igelan Bali. Ring Panegara Jepang, sané mangkin, makuéh pisan wénten témpék miwah sekeha seni tradisi Bali sané malaksana olah rasa sinambi ngalimbakang tur ngalanturang tatamian sasolahan wang Baliné.

Sampunang raris tandruh wantah wang Jepang sampun molihang ngrasuk ring rasa sané ketah kalaksanayang antuk wang Baliné. Wantah mapayas sakadi wang Bali raris maolah rasa taler sakadi wang Bali, janten dané nénten pacang kasengguh toris. Sakéwanten, wantah dané marérad-rérod ring genah-genah sané sampun lumrah karauhin antuk toris-toris mancanagara lian, janten dané jaga kasengguh toris yadiastun dané sampun cacep maolah rasa sakadi wang Baliné. Minabang, mangdané nénten katandruhin dados jadma toris, wang Jepang puniki patut maolah basa, inggih punika mabasa Bali, ring sapasira ja sané nyapa. Napi malih wantah cacep maolah rasa ring ajeng-ajengan sakadi Baliné santukan wang Jepang banget pisan nyenengin sarwa boga. Olah boga janten taler mapaiketan ring rasa sané maduluran jati nindihin waras raga.

saking: www.balipost.com

Sebun Kokokan

olih Mas Ruscitadéwi

Soang-soang sané wénten ring jagaté, kocap madué kasaktian néwék. Wénten daging sastra sané nganikayang kasaktian anak alit magenah ring tetangisannyané, kasaktian soroh ulam magenah ring kawikanan ipun ngelangi ring toyané sané mapiteh dalem, lan kasaktian soroh paksi magenah ring kapradnyan ipun makeber tegeh ring ambarané.

Yadiastun kasaktian soroh paksi kanikayang magenah ring kawikanan ipunné makeber, nénten ja sami soroh paksi prasida makeber tegeh ring ambarané. Soroh ayam lan bébék nénten prasida makeber tegeh. Soroh bébék lan ayam, wantah soroh paksi sané leket ring manusa lan soroh paksi sané pamargin idupné akéhan ring tanahé. Wénten taler soroh paksi sané arang kapanggihin olih manusa, duaning ipun seringan idup ring taru-taruné ageng. Wénten taler paksi sikep sané kasambat arang ngenceg tanah, mawinan kasambat paksi pangater atma.

Paksi kokokan, masaih kadi cangak, mabulu putih tur baongné lantang, kéwanten awaknyané alitan ring cangak. Yéning paksi cangak, nénten prasida makeber tegeh lan seneng néwek, paksi kokokan prasida makeber tegeh tur setata mapupul sareng sorohnya.

Sané ketah kakadosang sasenggakan wantah parisolah kedis kokokan sané pacang setata mawali ka sebunnyané sané jati mula, amunapi ja doh lan tegeh ipunné makeber.

Sasenggakan punika anut pisan ring asil penelitian para ahli sané kamargiang warsa 1993 kantos 1994 lintang. Para peneliti burung dunia punika buktiang kawéntena paksi kokokan sané prasida makeber sané dohné kantos 13.000 km, tur warsa 1995 kauningin wénten paksi kokokan sané prasida makeber kantos 16.000 km. Yadiastun sampun doh makeber, paksi kokokan punika prasida mawali ka sebun ipunné.

Mangdané nénten kenyel lan seduk ri kala makeber, paksi kokokan patut ngajeng aman-amanan sané makadar lemak tinggi pinaka ‘bahan bakar’.

Ring Bali sebun kokokan pinaka genah kokokan mapupul sané kasub wantah wénten ring désa Petulu, Gianyar.

Ring Petulu, ri kala sanja, limang talian kokokan pacang rauh ngebakang ambara désa Petuluné. Ipun pacang matinggah, ngenceg ring taru-taru ageng, utaminé punyan nangka ageng ring sisi-sisi marginné, miwah ring sawah-sawahé. Kawéntenan paksi kokokan sané akéh puniki sinah ngangobin pisan, tur ngundang patakén, dados wantah ring Petulu, ipun masebun?

Yéning kawaliang ring amah-amahan paksi kokokan sané merluang amah-amahan makadar lemak tinggi, mangdané ipun prasida makeber doh, minab wantah ring Petulu prasida polihin mawinan ipun setata mawali ka Petulu. Minab amah-amahan makadar lemak tinggi prasida ipun polihin ring punyan nangkané. Mawinan yéning, Petulu melef mangdané genahnyané tetep kadadosang sebun kokokan patut nyaga kalesatarian punyan nangkané.

saking: www.balipost.com

Pahlawan

Olih I Nengah Konten

Sané kabaos pahlawan jatma sané gagah berani utawi sané terkemuka, jatma sané pantang menyerah ri sajeroning nindihin jagat.

Mpu Sedah ring pangajeng kakawiané sakadi sané munggah ring sajeroning Kakawin Bharatayuddha sané madaging indik tetujon sang pahlawan. Perang sajeroning sang kasatria wantah kabaos yadnya manut sakadai sané ring sor puniki: Sang sura mriha yajna ring samara mahyun i hilanga nikang parangmuka/ lila kembang ura sekar taji ni kesaning ari pejah ing rananggana/ urna ning ratu mati wija nira kunda nira nagaraning musuh geseng/ sahityahuti tendasing ripu kapokan ira ta nika susraméng laga// (L1). Sang Pahlawan mayadnya ring médan perang lan tetujonné mangda prasida ngamusnayang mesehnyané, sané marupa taburan bunga sané indah wantah untaian bunga ring duur rambut sané pejah ring médan perang, urna hiasan manikam ring dahi aja sane sampun seda wantah bija persajian, negeri meseh sané kabakar wantah geni persajian, sané kasajiang wantah kepala meseh sané kapunggel saking duur keretané sané gaga matempur ring médan perang.

Perang wantah matetujon magehang dharma lan nilai-nilai kemanusan punika wantah suci kawéntenané. Punika marupa yadnya sang pahlawan. Kakawian-kakawian puniki nguwehin tetuek sajeroning nilai-nilai kaprajuritan. Ri tatkala jagat ipuné kausak-asik lan harga diri ipuné kalecéhang olih wangsa penjajah, ri kala punika wujud kesetiaané sajeroning nindihin jagat lan harga diri raris medal sané kabaos béla pati. Puniki wantah patut kasanggra olih prajurit sané ngamel prinsip darmaning prajurit mautama. Wentuk sané sakadi puniki kabaos yadnya sané pinih duur, ipun wantah Sura Wira. Antuk prinsip ipun nénten séda antuk luka ring punggung, nanging ipun séda risampuné kasuciang olih senjata meseh saking arep.

Sampun tatas pisan sajeroning proses nilai, aktivitas sastra ngamel peran sané banget penting sajeroning numbuhang méntalitas jatmané sané ngamahamin indik swadharmaning ajahan agama nilai-nilai punika taler penting sajeroning ngaluhurang rohanin jatmané. Sampun majanten nilai-nilai kepahlawanan sareng nyusup lintang karya sastra.

Piteket Sri Kresna majeng ring raja Yudistira sané kabaosang ring cakepan Santi Parwa, Parwa ané kaping 12 saking cakepan Mahabharata. Sapuniki pangandikan Sri Kresna majeng ring Sang Yudistira. Pangandikané sakadi puniki "Ida sané sampun seda ring tengahing perang, nénten pacang mawali. Sang ksatria sané séa ipun sakadi obyek sajeroning mimpi sané pacang ical ri sampuné jatma punika kajaga saking tidurné. Makasamian punika wantah pahlawan sané ngiyasin médan perang. Ipun séda ri sampuné prarainyané ngarepin meseh. Nénten wénten sané séda antuk luka-luka ring punggung utawi séda ri sampune ngaonin perang. Makasamian sané berjuang ring médan perang ri sampuné lampus lan kasuciang olih senjata mesehe lan mamargi nyujur sorga."


saking: www.balipost.com

Dadi Awak Padidi

Lumut-lumut Watulumbang (47)

Dadi Awak Padidi

Katak ten uning ngisep sarin bungan tunjung. Boya sangkaning ipun belog, sewireh ipun katak. Leluhur ipuné kocap taler katak. Amah-amahan ipuné legu. Umah ipun ring kaluihan endut utawi nyanyad makembengan toya. Ipun nawang yén pradé lakar turun ujan. Ipun dueg magending masaut-sautan ajak sorohné, kadi anak magegénjékan. Keluihan gendingan ipuné ngawé rasa kelangen ring manah sang sané mirengang. Réh punika katak boya buron nista. Katak punika katak!

Tamulilingan ané nambung uli joh ngungsi tunjung tur ngisep sari, boya sangkaning ipun ririh. Nanging sawiréh ipun tamulilingan. Leluhur ipuné tamulilingan. Ulian makampid tipis ipun nambung. Ulian sisiran angin ipun ngendus bon bunga sané miik. Ulian kasedot olih bo miik ipun ngungsi bungan tunjung. Tamulilingan tios sareng katak, durung janten luihan.

Tunjung mentik di endut lan maumah di endut, nanging tetep bersih, hening, suci. Boya sangkaning I Tunjung uning nglarang yoga, nanging sawiréh ipun tunjung. Ipun ten ngeh déwék ipuné kabaos dados sthanan Ida Betara Siwa. Ipun taler ten uning déwék ipuné kaanggén pratiwimba jagat caturdésa, jagat astadésa, jagat dasadésa. Ipun madué kelopak nyatur lan ngasta desa, boya sangkaning ipun pacang matutur indik kawéntenan jagat, sakéwanten santukan ipun tunjung.

Yén katak nyongkok betén tunjungé, tamulilingané matinggah duur tunjung. Cara anak memantra tamulilingan punika memunyi griyang-griyeng. Mantran ipuné raris ilang ampehang angin. Kénten taler katak, kadi anak masesonténgan, munyin ipuné nyaring kung kék kong kék kung kék kong. Sesontengané ipuné taler ampehang angin. Tunjung tetep majujuk jegjeg kadi palinggih, yadiastun lemah peteng sisir angin.

Katak, Tamulilingan, Tunjung pada-pada nyalanang swadharman ipun suang-suang. Samian ipun molihang sarin gaé. Samian madué kapatutan manut linggih. Yén ring Kakawin Niti Sastra, Sang Pangawi maosang kaluwihan bungan Tunjung linggih Betara Siwa. Mawinan Tamulilingané sané kaajumang. Ring Lumut-lumut Watulumbang puniki, titiang nguningan indik swadharma. Iwang kocap yén katak dadi tamuliligan. Ten sida taler yén tamulilingan idup ring selagan toya lawan tanah cara katak.

Ngiring lunga ka alas gunungé. Sampi ngamah padang boya sangkaning mabrata “vegetarian”. Sangkaning ipun sampi. Leluhur ipuné sampi. Amah-amahanne mula padang muah don-donan. Munyiné béro, sakéwanten susuné dodos inum-inuman sané ngametuang manah sattwam. Mawinan sampi taler dados palinggihan Betara Siwa.

Macan ngamah bé matah sawireh ipun macan. Leluhur ipuné taler macan. Goban ipuné aéng. Munyin ipuné ngawé ngaresresin ati. Ipun kabaos sakti, prasida nyaganin alas madurgama. Mawinan macan dados palinggihan betari.

Yén wénten macan maguru tekén sampi, apang orahanga bisa mabrata, punika mawasta macan Tantri. Sawiréh ring satua Tantriné wénten macan kadi punika. Nyantos berag tuh laut mati macané punika nempa sampi ngamah padang. Mawinan alasé dadi uug kababat olih manusa, ulian ten wénten macan. Kénten yén salah maguru. Sira nyalahang? Guna ring awak. Makita dadi kéné, makeneh dadi kéto, becikan kocap dadi awak padidi manut guna! IBM. Dharma Palguna

saking: www.balipost.com

Gugu

Olih I Wayan Juniartha

Yén dingehang satuané I Madé Layah Sing Matulang ulesné jeg sing taén nepukin liang idupné dadi guru.

Pidan, jaman Orde Baru, sing bebas koné guruné ngemang pelajaran wiréh liu sajan bantang lan aturanné.

"Sing dadi nyatuang unduk Bung Karno, harus ngajumang Pak Harto, PKI sing dadi baang tongos beneh, gumi Indonesiané ané paling top pokokné," kéto abetné I Madé.

Duk jamané ento, sing ngelah kemerdekaan para guruné, sing nyidayang kréatif, sing nyidayang lebih mekelin muridné.

"Lénan kén to dadi guru masi sing ada pipisné. Kalingké lakar anggo kursus kéné-kéto apang duegan ibané dadi guru, anggo meli pindang gén ba sing cukup."

Anggut-anggut krama sekaa tuaké. Ba sasai sajan ningehang curhatné I Madé unduk nasib para guru.

Sasukat dadi guru, nak berkeluh-kesah gén mula gaéné I Madé. Kéné kuang, kéto kejokan. Nanging jeg terus ya nyak dadi guru. Patutné yen mula ba nyag sajan nasibé dadi guru, sing jeg mengundurkan diri dogén. Uliang SK-né lantas jemak buin tenggalané, garap buin carik tetamian. Ulesné, sajelék-jelék nasib dadi guru, nu jelékan nasib dadi petani.

"Wiréh sing ada pis to ba guru-guruné liunan ngalih gaé sampingan, nguber kécéran," I Madé mimbuh.

Gaé sampingan ané paling aluha sing ada lénan tuah ngemang lés tambahan tur dadi agén buku. I Madé kanti mewajibkan muridné bareng lés harian, lés menjelang ulangan tur les menjelang ujian nasional. Apang komisiné ngliunan, sabilang tahun ajaran, I Madé masi mewajibkan muridné meli buku baru. Murid ané bani lémpas asli sasai maan sebeng jelé tur soal sukeh.

Sasukat dadi tukang les lan agén buku, kesejahteraan I Madé terus meningkat. Murid-muridne masi sayan dueg, bijiné gedé-gedé. Maklum, ba mayah les mael-mael, lek atiné I Madé yén sing ngemang bocoran soal plus jawaban.

Nanging, kija-kija nu I Madé tetep maselselan unduk nasib guru ané lacur kaliwat, nu kija-kija nigtig tangkah ngaku pahlawan tanpa tanda jasa.

"Men jani tunjangan fungsional guru ba asah ajak gaji bulanané, sing patutné ba suud lacur guruné, ba sing perlu nyemak gaé tidong-tidong," Ni Luh Makin Digosok Makin Sip nyelah.

Langsung gipuh I Madé kituk-kituk.

"Sing, sing aluhan idupé. Sayan keweh dadine. Harus bareng seminar kema-mai ngender sertifikat pang nyidang menék pangkat, harus kuliah buin apang nyidang menek golongan. Pamuputné telah waktuné ngitungan totonan, kanti sasai sing sempat ka sekolah, kapah nepukin murid. To makrana tetep penting ngadang les, apang sempat matepuk jak murid-muridé," kéto I Madé ceramah.

Kikik-kikik krama sekaa tuaké. Asli mula sing nyak kelangan pipis I Madé.

"Apabuin murid-muridé jani ba jago nganggo internet, perlu guru-guruné ngelah laptop tur langganan internet, anggo kéto gén ba telah pipisé."

Intiné, yén itung-itungan I Madéné anggo, guruné nak nu lacur lan tiwas sajan. Kalingké lakar meli mobil, anggo meli laptop gén nu ngangsehang.

Yén itung-itungan I Madéné anggo, ané endera kén guruné mula pipis, pis resmi maupun ané kécéran.

Yén itung-itungan I Madéné anggo, mula kéweh ngalih guru ané dadi gugu.

saking: www.balipost.com

Mapadu

olih I Gusti Madé Sutjaja

Sapunapi sampun sué nénten wénten gatra? Napi mawinan asapunika? Punika séwala sané rauh ring titiang ring émail. Sayuwakti asapunika kawéntenannyané santukan titiang mangkin jenek ring Universitas Osaka ring Panegara Jepang. Pamréntah i ragané sampun suéca ngewéhin prabéa mangdané titiang jenek drika. Pangaptinnya mangdané makarya; inggih punika mangda ngrancana ragragan cakepan sané pacang dados kamus basa Bali sané dados kasandingang antuk basa Jepang sareng Inggris. Pakaryan utawi ragragan puniki sané katindihin sakadi mapaduné antuk Pamréntah Indonesia. Jati puniki sané dados tategenan lan tatindihan widia gunan titiangé.

Asapunika pawales séwala-patra ring émail titiangé majeng ring para suitra sané sampun polih galah mapaiketan. Napi mahawinan titiang nyaihang kawéntenan pakaryan sakadi mangkin puniki ring pariindikan ragragan sakadi wang mapaduné? Sané sapuniki dados tatimbangannyané manut ring ragragan olah pamineh.

Duk titiang rauh-jenek rahina Redité sané lintang, jag sedek wénten acara papaduan saling dangsek mangdané sang kakaonang medal saking guwét; utawi pungkat maguyang ring jeroning kalangan. Sang sané mapadu wiakti jadmannyané ageng-ageng pisan. Papaduan sané wénten ring Panegara Jepang (taler ring Mongolia) puniki kasengguh sumo. Minabang titiang duk iraga kantun alit taler malaksana sakadi puniki. Adu tanding saling atat-dangsek utawi sumo puniki sampun dados druwén bangsa tur nagara. Sampun nénten prasida jaga masahang adu tanding maprabawa niki sareng nagara, sareng wangsa Jepangé. Sapunika sané dados praciri sané katong lan tenget pisan sané kalaksanayang nyabran warsa ngawit masa dingin sakadi mangkin.

Sané kapaduang utawi katandingang nénten ja kakatongan balung miwah uwat kémaon; pangawak sané katong sakadi kagegengan buron agengé taler kasandingin antuk akal utawi pamineh. Balung sané katong-gegeng, uwat kadi jangat-ngales, taler kaimbangin antuk pamineh luwih sané dados tindihan mangdané molihang ring papaduan. Wantah imbangan balung, uwat, miwah pamineh puniki nénten patut, janten sang mapadu pacang nénten molihang. Wiakti pacang kaon, pocol. Asapunika pakrimik sang nguwéhin komentar ring televisiné.

Duk punika raris mijil ragragan titiang dados ngéras-ngérasang kawéntenan kalih sasih tengah puniki ring paguruan ring Panegara Jepang sakadi pariindikan mapaduné. Nénten ja pacang maduang utawi ngaduang balung utawi uwat; sakéwanten ngetohang utawi ngetohin pamineh mangdané sakancan sané kaaptiang dados mapiguna ring sang sané ngameledang pakaryan marupa cakepan kamus punika. Yaning saihang pakaryan sakadi punikiné anak wiakti sakadi laksana ngeréh antuk wang Baliné ring genah lan rahina tenget utawi pingit. Nénten ja laksana ngeréh ring pangenahan néwék kémaon sané pacang neebang utawi muatang; bilih-bilih ring sajeroning pangendonan lan pangatagan sakadi laksana nglelawangé duk rahinan agung.

Saihannyané, nglelawangang guna-widia tatamian para lingsiré! Sapasira ja wantah nénten awas lan tragia, janten ila-ila jaga kapolihang sané wantah makardi ala. Asapunika piteket wang lingsir-lingsiré. Bagia utawi ala, punika janten pacang rauh saking sang nguwéhin prabéa, sané ngetohin, sané nindihin; taler saking para suitra miwah pamilet sané mangaptiang pikolih pakaryan. Minabang, wantah dados saihang malih wantah ala panadosé, puniki sané malarapan margi pacang makardi maluah lan murus ring sang manabdab tategenan wantah dané nénten tragia; nénten tindih lan satia widia guna. Pamekas, pawalik paminehnyané, sampunang malih bawosanga wantah bagia panadosé.

saking: www.balipost.com

Keris Pangantén

Olih J.M. Pandé Putu Alit Antara, S.Pd.


Gegaéné sadina-dina wantah nulis reriptan ané lakar kirima ka média massa, reriptané ada marupa puisi Bali, satua bawak, satua lantang miwah satua magambar (komik). Krana ulihan kawagedan ngaé sakancan reriptane ento, ia ngidayang masekolah miwah ngamertanin méméné. I Gdé Sastra, kéto adan anaké truna ento, ia jani kuliah suba makira tamat di Jurusan Sastra Daérah Bali. I Gdé Sastra, mula uling nu masekolah di SMP miwah SMA suba biasa ngaé reriptan, ané setata katerbitan olih koran utawi majalah lokal miwah nasional. Honor sané katrima saking reriptané ento mrasidayang nganti ia masekolah ngantos ka Perguruan Tinggi. Uling nu masekolah di SMA, ia suba kalahina mati teken bapané. Bapan I Gdé Sastrané dugas nu hidup, mula demen tur waged nyastra, uning mawirama, nyurat aksara Bali ring lontar miwah ngripta satua bawak, puisi mabasa Bali miwah sané sios-siosan. Bapané sampun kaloktah nyurat awig-awig ring lontar nganggé aksara Bali, ngantos akéh orderané saking dura désa. Sakéwanten suratan idupé nénten dados lempasang, ipun ngalahin mati kurenan miwah pianakné santukan ipun ngraksa gering buh. Kocap wénten panyamané sané iri hati téken ipun, sané ngrikikang daya upaya apanga ipun padem.

Satondén bapané ngalahin mati, maan taén mabesen teken pianakné I Gdé Sastra kakéné ”Cening Gdé, pianak bapa, miribang sing makelo bapa lakar hidup, sakéwala da Gdé sebet, ento di Palinggih Penyungsungané ada keris tusing masaung, tuah keris warisan leluhur Gdéné, ento ané anggon Gdé uleng manah, apanga Gdé waged masastra. Buin pidan yan Gdé nepukin saungné, ditu Gdé lakar katemu tekén jatukarman Gdéné, mogi apang Gdé nepukin kamertan miwah bagia ring mercapada ajak mémén Gdéné, akéto pabesen bapané satonden ngalahin I Gdé Sastra ka guminé ané wayah.

Pabesen bapané ento, setata ingetange pesan tekén I Gdé Sastra. Sawiréh suba mabukti, sasukat ia mreténin tur ngupacarain keris warisané sabilang Tumpek Landep, Ia ajak méméné setata ngemolihang kerahayuan tur kamertanané setata nglimbak. Méméné setata mawanti-wanti mapiteket tekén I Gdé Sastra, mangdané ngalih tunangan ané madué manah tulus tresna tekéning ia, tusing pati matré, ngitungang arta brana anak muani. Sawiréh dugasé maluan ada anak bajang ané demen tekén I Gdé Sastra setata tusing makélo galah matunanganné, sawiréh yaning sampun teka ka umahné I Gdé Sastra, buin maniné ia mastikayang suud matunangan ajaka I Gdé Sastra. Ia suba taén nuturin tunang-tunanganné ané maluan apanga tusing malali mulihné, sawiréh ia tuara ngelah umah luung, sakéwala tunanganné mamengkung, ento makrana setata papineh tunanganné gedeg tur wadih tekén I Gde Sastra.

Ada tunanganné ané malu madan Kadék Sridéwi, bajang jegég, langsing lanjar tur sampun makarya ring pemerintahan. Ia mula demen tekén I Gde Sastra, kéto masi I Gdé Sastra sanget tresna teken ia. Sakéwala ri sedek Kadék Sridéwi maan malali ka umahné I Gdé Sastra, prajani tresnané ilang tekén I Gdé Sastra, miribang ada ané nitahang buka kéto. Makelo I Gde Sastra nahanang sakit ati, minehin kalacuran padéwékanné ané buka kakéné.

”Cening Gdé pianak mémé, eda nyangetang ngenehang tunangan Gdéné ané maluan, miribang mémé tusing pajatukarman Gdéné ajaka ia. Jani lan suciang manah ceningé masrana baan sarahina ngrastiti ring Ida Sanghyang Widhi, apanga i raga molihang karahayuan tur kamertan ring jagaté”, kéto pitutur méméné sarahina-rahina tekén I Gdé Sastra.

Ri tatkala ada pujawali ring Pura Dalem di désané, I Gdé Sastra mulih, kabenengan ento ia suba suud ujian skripsiné turmaning ia maan libur ngantosang pengumuman wisudané dogén. Ia meled apang polih ngayah ngigel Baris ring Pura Dalem. Sawiréh ia mula anak truna ané dueg nyastra tur maigel-igelan. Petengné sesampuné Ida Betara-betari tedun miwah nyejer ring Palinggih Pengaruman, ditu I Gdé Sastra ngayah ngigel tari Baris. Para truniné makejang angob tur nyumbungang indik keluwesan tur kewagedan I Gde Sastrane ngigel tari Baris. Miribang truni-truni desane makejang leket tresna tekén ia. Sawiréh ia mula truna bagus, alep, dueg ngigel tur masastra. Di subané suud ngayah ngigel Baris ring Pura Dalem, petengné ri sedek ia masaré maan ngipi ané soleh karasayang. Ia ngipi ulungin bulan, sakéwala ia tusing kenapa-kenapa.

Buin mani semenganné ia nakonang indik ipian, ané petengné ento tekén méméné. Ditu méméné ngemahang ia tutur kakéné, ”cening Gdé pianak mémé, ipian ceningé ento maka ciri luung, Gdé lakar ngamangguhang kerahajengan tur bagia, nepukin pajatukarman Gdéné,” kéto raos méméné tekén I Gde Sastra.

Tondén ada limolas menit, I Gdé Sastra ajaka méméné matutur-tuturan, sagét ada tamiu teka, tur sahasa ngojog tongosné I Gdé Sastra ajak méméné. ”Om Swatiastu, tiang niki saking kota Dénpasar, tiang mataken ring jroné sareng kalih, napi patut niki jeroné Guru Wayan Teja, sané dumun kasub masastra”, kéto pitaken tamiuné. Kacawis raris olih I Gdé Sastra, ”Om Swastiastu, patut pisan puniki pondok Guru Wayan Teja, bapan tiangé, sakéwanten sampun sué nénten kari. ”

”Tiang meriki santukan tiang ngelah pianak bajang, sané kageringan suba uling abulan, nénten mrasidayang seger antuk tamban dokter miwah para balian sané siosan, kayang mangkin kari ring baléné nénten mrasidayang bangun miwah ngraos, tiang polih pawisik ring para leluhur, apanga dini nunas langsuhan keris, ané prasida nyegerang pianak tiangé,” asapunika malih raos tamiuné. Kacawis olih I Gdé Sastra, ”napi bapak madué saung keris ring jero drika ring Dénpasar?”. Sang tamiu raris nyaurin, ”patut pisan, tiang madué saung keris, warisan para leluhur tiangé, dados ragane uning?” Kacawis olih I Gdé Sastra, ”yéning asapunika kawéntenannyané, minabang tiang keris sané i riki majatu karma (ngantén) sareng saung druwén bapaké sané ring Dénpasar."

Gelising crita, I Gdé Sastra nunas langsuhan kerisné tur ngaba kerisné sareng tamiuné sané misaratang punika. Gargita pisan manah tamiuné punika, digelis memargi sareng kekalih ngungsi genah mobil sane baktane tekén bapak tamiu. Ri sampuné kasiratin olih langsuhan keris miwah kainemin, ngraris seger sakadi jati mula Ni Kadék Ayu, gargita pisan manah reramannyané sareng kalih. Keris druwén I Gdé Sastra majatu karma (nganten) tekéning saung druwén bapak Ketut Wéda, ento makrana liang manah ipun I Gdé Sastra. Taler ipun kalulutan tresna ring Ni Kadék Ayu, sareng kalih karangsukin Sanghyang Semara Ratih, reraman ipuné maka kalih anut jagi ngaryanang upacara pawiwahan. Sareng kalih adung pisan majangkepan, Ni Kadek Ayu, truni jegeg, langsing lanjar, raos banban tur sampun makarya dados bidan ring Puskesmas. Punika taler I Gdé Sastra sampun kaicénin pakaryan olih bapak Ketut Wéda dados pemimpin perusahan penerbitan ring Dénpasar, santukan matuan ipuné mula akeh madué perusahan, minakadi perhotelan, travel, peternakan, penerbitan, miwah sané sios-siosan.

saking: www.balipost.com

Pan Jempiit

Olih W. Suardiana

Ada orah-orahan satua anak makurenan madan Pan Jempiit tekén Mén Jempiit. Sedek dina anu, kacrita Pan Jempiit luas ka pasisi padidian. Sasubanné teked di pasisi, ia nepukin anak ngaba lelipi matali lakar kutanga di pasihé. Nepukin wicara buka kakéto, ditu koné Pan Jempiit lantas matakon, “Béh, Jero lakar bakta kija nika lelipiné?”

Masaut lantas anaké ané ngaba lelipi, “Lakar entungang tiang di pasihé.” Mara kéto pasaut anaké ané ngaba lelipi ento, dadi pesu koné keneh Pan Jempiit olas tekén lelipiné totonan, laut ia masaut.

“Nah, lamun kéto dadi tiang ngidih lelipiné?”

“Nggih, juang ja!”

Suba kéto, juanga koné lantas lelipiné tur majalan lantas ia di pasisi ngawanang. Tusing joh ia majalan, sagét buin Pan Jempiit nepukin anak ngaba lelipi lakar matianga. Lelipiné ento lantas koné nagih idiha baan Pan Jempiit turin lantas baanga koné ia ngidih. Suba kanti liu maan ngidih-idih lelipi laut koné lelipiné ento abana luas ka alasé.

Gelising satua, teked lantas Pan Jempiit di alasé wayah, nepukin lantas ia naga, ngrédép koné janggarné. Mara nepukin Pan Jempiit liu ngaba lelipi buina matali, dadi ngomong lantas Sang Naga, “Ih, Pan Jempiit, dadi talinin cucun awaké?” Mara kéto Sang Naga ngraos, matur lantas Pan Jempiit alon-alon.

“Inggih Sang Naga, nénten tiang nika nalinin. I Tuni semeng, tiang ka pasisi raris panggihin tiang anak makta lelipi matali, raris idih tiang. Yan tiang tan olas ngidih putun I Déwané, sinah enu matali entunganga ka pasihé.”

“Béh, Pan Jempiit, yan kéto terusang suba tresnan Cainé, elusin jani talin cucun déwéké, nyen upahina ja!”

Matur Pan Jempiit, “Napi men tiang jagi kaicén?”

“Nah, apa ja ané demenin Pan Jempiit.” Mara kéto, ngéncolang lantas Pan Jempiit ngembusin talin lelipiné. Sasuban telah malusan, ngomong lantas nagané tekén Pan Jempiit.

“Ih, Pan Jempiit, apa ané demenin Cai? Pipis nyak?”

“Ten”

“Men, apa? Gong nyak?”

“Ten” Kéto aturné Pan Jempiit.

“Yan kéto, apa ané lakar tunas Cai tekén nira?”

Matur Pan Jempiit sada lek-lekan, “Yan wantah lédang, ali-aliné sané wénten ring muncuk ikuh I Déwané tunas titiang.” Mara kéto panagihanné Pan Jempiit, dadi makesiab Sang Naga sawiréh suba labuh baos lakar ngemaang Pan Jempiit ngidih upah. Apan tusing dadi lényok janji, ditu lantas baanga ali-aliné ané di ikutné, tur ngraos nagané kéné:

“Nah, kéné Pan Jempiit, apang Cai tau tekén kawigunan ali-alin manirané ené. Asing ané bakat antuga baan ali-aliné ténénan, sinah lakar dadi mas.”

Mara kéto raos nagané, tampina lantas bungkungé tur lantas ia mapamit nuju pakubonanné. Sasubanné teked jumah, Pan Jempiit takonina tekén kurenanné, “Mimi, bapanné dadi mara teka, teked dija séh pajalanné luas?”

“Béh, méménné, yan buat ento, ileh-ileh san pajalan icangé. Si malu, icang maan ka pasih. Suud ka pasih lantas icang luas ka alasé, ento makrana icang kanti sanja mara teka uli luas.” Maan raos gegalangan buka kéto, lantas koné Mén Jempiit nyemakang kurenanné nasi mawadah talam. Sasubanné suud ngalih nasi, ditu lantas makeneh-keneh Pan Jempiit padidian tur ada kenehné nyobakin buat kasidian bungkungé ané baanga tekén Sang Naga.

“Nah, jani lakar pintonin kawisésan bungkuné ténénan, lakar antugan ka sendiné saja ya sendiné lakar dadi mas?” Kéto ia ngelah keneh tur lantas jemaka bungkungné laut antuganga ka sendin umahné. Prajani koné sendin umah Pan Jempiité dadi mas. Apanga tusing tepukina baan kurenanné, énggal-énggal lantas Pan Jempiit nyemak linggis nyongkél sendiné gantina baan batu.

Kendel pesan kenehné Pan Jempiit nyidaang ngelah mas lamun sendiné. Buin mani semenganné tundéna kurenanné ka peken meli panganggo ané melah-melah. Teked di peken, Mén Jempiit lantas meli panganggo aji mas lamun sendiné. Béh sepala gati koné ia maan panganggo, baju, kamben, kancrik, muah ané lén-lénan kanti ngajangin Mén Jempiit bablanjan.

Suba maan meli panganggo liu, dadi anggona koné baju muah kambené anyar totonan tekén Pan Jempiit. Méméh déwa ratu kendel pesan keneh Pan Jempiité sawiréh tumbén nyidaang nganggo sarwa anyar. Sawiréh suba pada anyar panganggoné, dadi ada koné kenehné Pan Jempiit malali-lali ka margané. Di makiréné malali ngomong Pan Jempiit tekén kurenanné, “Ih, méménné, da nyen jemaka bungkungé ané pejang icang sig dingdingé!” Kéto munyin Pan Jempiité tekén kurenanné. (Masambung)

saking: www.balipost.com

Maguru

Olih Mas Ruscitadéwi

Yéning kayun malajah sujatinné akéh sané prasida kadadosang genah maguru. I raga nénten ja prasida maguru ring guru rupaka, guru pengajian, guru wisesa, lan guru swadhyaya kémanten, taler prasida molihang pangajah-ajah saking sakancan sané prasida kapanggihin.

Nénten wantah anak maraga alit kéwanten sané maguru ring reramannyané, taler i rerama prasida maguru ring okan-okannyané, ring okan anak siosan, ring buku, tipi, pélem, miwah srana komunikasi siosan.

Sang wikan ngamaosang pengalaman wantah silih tunggil guru sané mabuat pisan, duaning saking pengalaman punika i raga tatas uning kasujatian pamargin idupé.

Wenten taler sane nganikayang jagat utawi alam prasida kadadosang guru mautama, sangkaning sakancan prarabdan jagaté wantah lelawat parisolah manusané.

Napi kémanten prasida kadadosang guru, kadadosang genah maguru, nunas ajah, yéning i raga sayuwakti seken mamamah malajah. Maguru untengné wantah manah sumeken malajah, taer ring kawéntenan sané kaplajahin, mawinan pungkuran pacang prasida molihang kawiwékan miwah kawisésan.

Minab sangkaning akéh srana sané prasida kadadosang genah maguru, mawinan manusa kadi mangkinné sering lali maguru ring jagat utawi alam, pinaka genah manusané idup. Minab sangkaning jagat utawi alam wantah meneng, nénten nglawan mawinan i manusa iteh ngulurin indrianyané ngujur sakancan sané kaaptiang, yadiastun ngrusak alam, tur ngrugiang sakancan sané maurip.

Contoné kawéntenan jagat Bali kadi mangkinné, sané tuuh gaing, panes nyentak. Yéning i raga, utaminné perintah lan krama siosan yakti kayun maguru ring alam, sinah pacang molihang wiwéka sapunapi antuk nambengin kawéntenan puniki. Ri kala krama Baliné sané tiwas sayan méweh molihang toya, ring sisi siosan krama sugih élah pisan ngutang toya, sinah kawéntenan puniki pungkuran pacang ngawi ala, ngwetuang biut.

Pikobet sané metu nénten wantah marebut toya kémaon, taler marebut kauripan.

Kénten taler indik utsaha-utsaha sang sané madué jinah nambakin sabeh antuk sinar laser. Wantah pengusaha ageng sané madué jinah akéh sané prasida nganggé sinar laser puniki, tur wantah sangkaning pastika prasida nambengin sabeh ipun setata nganggé sinar laser.

Sabeh sané nénten tedun nganutin masané, ngawi jagaté panes. Panesé puniki sinah nénten pacang karasayang olih pejabat lan pengusaha inucap, duaning dané madué AC. Sané ngrasayang panes bang wantah ipun i krama tiwas, sané umahne cupit, sané gajihné cenik.

Sangkaning sabehé katambengin, gulemé kasibakang, mawinan ipun mapupul ring sisi, yéning kalintang baet tan pariwangdé pacang tedun sabeh bales pisan sané ngawi blabar agung. Kéwanten para pejabat, pengusaha sinah nénten pacang ngrasayang pikobet blabar agungé, duaning pacang nibénin genah ring sisi-sisi, genah krama tiwas.

Alam becik pisan anggén guru. Kéwanten sinah becikan yéning paplajahan sané kapolihang saking alam prasida kaanggén ngamecikang parisolah i manusa, mangda nénten setata ngulurin indria.

saking: www.balipost.com

Guru Guyu

Uli pidan I Wayan Sugih Artha Lacur Braya ngaku dot dadi guru. Pang kuda kadèn ia milu test pegawè negeri, pang monto ia sing lulus.

“Ma nak belog cara ci eè kanti nyidang dadi guru, man kènkèn ya padadinnè murid-muridnè,” kèto I Nyoman Blèk Tukang Walèk nyacadin.

Prajani barak biing muannè I Wayan. Ia tersinggung sajan-sajan tersinggung. Das sajan botol arakè anggona nimpungin I Nyoman. Mirib man sing sekaa tuak anè lènan nambakin, sinah suba bocor tenggekne I Nyoman, sinah suba maganti adannè, dadi I Nyoman Red Pesu Getih.

“Man Cang orahang Ci belog, Ci kènkèn?, Man Ci mrasa dueg mai mapadu, pang karuan, krama sekaa tuakè dadi juri,” kèto abetnè I Wayan sambilanga nuding I Nyoman nganggo lima tengebot. Lima tengawannè suba magemelan, siap kal nyagur.

I Nyoman Blèk Tukang Walèk nguntul, ngobannè barak biing. Miriba ya nyesel mesuang munyi muka kèto. Ia sing madaya, ulian walèkannè kal ngranang I Wayan Sugih Artha Lacur Braya pedih.

Jani karma sekaa tuakè sing ada anè bani pesu munyi, takut I Wayan ngancan pedih. Konyangan iteh nuruang tuak, sambilanga nyaru-nyaru matoog.

“Sajan Ci sing nawang labak tegeh, amonto uli pidan suba matimpal. Nak sing dadi nglawèk anè pesajannè. Mlajah buin ngaè walèk-walèkan pang misi masih ngajum. Yan suba misi ngajum, sinah walèkannè sing bes dingehanga, ajum-ajumnè dogèn anè masukangga ka ati,” kèto I Madè Dabdab Kereng Gradab-Gradam mamunyi kisi-kisi di kupingnè I Nyoman Blèk Tukang Walèk.

Ada dasa menit, sepi jampi sekaa tuakè. Sing ada anè bani ngamaluin mamunyi. Konyangan ngaku-ngaku prihatin kèn nasibnè I Wayan Sugih Harta Lacur Braya.

“Cang sing nyidang dadi guru, jani pianak Canggè orain Cang nyobak milu test calon Guru. Mara kal test ada anak mulih ngaku-ngaku anak anè nyidang ngalulusang. Konè man dot lulus, man sarjana patut mayah satus selai juta. Man sing ngelah pis amonto, lima juta dog konè bayah malu. Man suba seken lulus, tuur suba maan SK, SK-nè ngadiang di bank , silihang satus duang dasa, mara gajihè anggon nyilcil. Pèh jeg aluh sajan anakè ento mamunyi, kèwala pengeng baana icing ningehang,” kèto I Wayan sambilanga mecik pèlèngan.

Krama sekaa tuakè milu mecik pèlèngan. Konyangan mautsaha ngenehang unduk anè oranganè tekèn I Wayan. Pamuputnè konyangan kitak-kituk ngaku sing kresep.

“Maksudnè kènkèn? Man dadi guru, patut mautang malu, man kèto sing guru guyu ya adanè, mèmèh bandingan kèn dadi guru mautang, luungan dadi Guru Wayan, Guru Made, Guru Candra lan guru anè lènan dogèn,” kèto I Madè Dabdab Kereng Gradab-Gradab mamunyi sambilanga kedèk. Krama sekaa tuakè milu kedèk.

“To awinan tiang sing buin percaya tekèn guru-guru cara janinnè. Luungan suba cucun-cucun tiangè maguru kèn alam. Apang sing uli cenik bisa ia mira alam, sing uli cenik adepanga buku, apang liu reramannè ngelah utang. Man kèto dog kwalitas calon-calon gurunè, pantesan tiang dadi guru teh,” ko I Wayan mamunyi sambilanga majujuk nigtig tanggah.

Buin siap krama sekaa tuakè. Konyangan takut pelih mamunyi.

saking: www.balipost.com

Mayus

olih Ari Dwijayanthi

Kliad-kliud tusing karuan entek. Gaéne liu kéwala tusing makita nyemakin. Pragat mani puan pamuputné makutang.

Napi kadén sané ngranayang anaké mayus? Mayus punika nénten ja mayus makarya kémanten nanging taler mayus sané tiosan, sakadi mayus malajah, mayus mamargi, mayus mamaca, mayus masiram, ngantos mayus ngraos. Nanging sané ketah kasambat utawi kasinahang mayus wantah mayus ngambilin pakaryan. Pakaryan napi ja nika, minakadi mayun nyampat, mayus ngaryanin tugas, ngantos mayus ngaryanin skripsi.

Anak mayus punika nénten muputang karya, samian pakaryannyané nungkak nénten wénten sané puput. Di pété puput, pakaryannyané sampun makutang doh saking timpal-timpalnyané sané jemet. Sampunang sakadi paribasa Indonésiané "biar lambat asal selamat takkan lari gunung dikejar." Santukan yéning punika kaartiang tios sinah sampun paribasa punika ngancan ngawénang i raga sané mayus ngancan mayus. Sangkaning iwang nampénin suksman paribasa punika.

Nanging makéh anaké nganikayang mayus punika wantah manusiawi. Soang-soang manusa pastika naenin mayus, sakéwanten yéning mayusé terus-terusan punika sampun rumasuk penyakit jiwa. Napimalih wénten anak sané ngrencanayang déwéknyané mayus utawi mayusé karencanayang sinah sampun wénten gangguan jiwa.

Ri kala mayusé medal saking kayun, napi pakaryan sané sampun janten patut kakaryanin nénten kakaryanin. Galah kakutang nénten ngambilin pakaryan. Pamuputné ri kala galah panumaya pakaryan punika jagi kaambil, pakaryanné durung puput lan sampun kakutang doh utawi kagentosin olih pakaryan sané sampun puput dumunan. Punika mawinan yéning mayus, i raga pacang kélangan kesempatan utawi kélangan galah. Galah lan kesempatan i ragané sampun juanga sareng olih sameton-sameton i ragané sané jemet. Napimalih yéning bersaing, i raga sané males sampun kalah saing, sampun joh salipa olih sameton-sameton i ragané sané madué semangat égar nantangin kauripan puniki.

Mayus punika medal biasannyané saking kebiasaan i ragané. I raga sampun kadung manja, kadung sering nyageran anak tiosan, lan wénten sané kaandelang. Kliad-kliudé pesu, geginanné wantah meték galah, ngantos telas galahé liwat nénten muputang pakaryan. Pamuputné nyeselin déwék.

Mangdané bénjang pungkur nénten nyeselin déwék, ngiring saking mangkin nuréksain déwéké soang-soang. Yéning sampun wénten winih-winih males utawi mangrencana mayus sapatutné i raga tambengin. Sané anggén nambengin wantah asiki, lawan pakayunan mayus punika olih cita-cita i ragané sané lintang mangda nénten kadung mayusé maakah ring kayun.

saking: www.balipost.com

Bog

Olih Ari Dwijayanthi


Raos ané tusing saja ento adané bog. Yén ada anak ané demen ngraos ané tusing ada apané ketah kasambat mogbog. Apabuin misi maimbuh ngédéngang awak, sinah suba adung.

Mogbog taler madué kakalih tetujon inggih punika becik lan kaon. Yén dibecikné ri kala mogbogin anak alit mangda nénten nakal. Ketah kaanggén satua-satua mauk lan baud mangdané anaké alit kadaut. Yén kaonné ri kala mogbogin anak liu, ngamaukin isin guminé bilih-bilih ngawé biuta.

Sakadi ketah kauningin mogbog punika sinalih tunggil pahan saking sifat-sifat manusané. Sané kabogbogin nénten uning ragané bogboginna. Santukan anak sané demen mogbog élah pisan ngéras-ngérasang raos, maleh-malehan raga, sakadi napi sané kabaosang punika wantah yakti-yakti wénten. Pantes ngaba sebeng, mapi-mapi sadu, sarasa déwékné ané paling sengsarané.

Mangkin, napi bédanné yéning wénten anaké ngangken déwékné keni pinungkan kayun sané nambet tekéning anak mogbog? Beban psikologis lan pengaruh saking lingkunganné wantah faktor utama sané ngawinang anaké punika sering mogbog. Santukan napi sané kaaptiang olih anaké punika nénten sida mapikolih. Sané kamanahin nénten prasida kalaksanayang, punika sané ngawinang anaké punika mogbog.

Mogbogin mémé, bapa, pekak, dadong, bli, adi, mbok, guru, dosén, timpal, atasan, punika wantah biasa. Nanging mogbogin déwék padidi tén bina sakadi mengkeb di galangé. Yéning sareng anaké tiosan i raga prasida ngéras-ngérasang raos, maleh-malehang raga, ngutak-ngutikang munyi, mapi sadu, mapi sebet, mapi paling sengsarané, ngantos anaké precaya. Nanging yéning tekén déwék i ragané punapi carané? Punapi carané mogbogin déwék padidi?

Yakti élah pisan yéning mogbogin anak tiosan. Napimalih ketah maakting di arep anak. Sinah pacang anaké precaya. Cara ngadep ubad, pasti manjur nanging tusing ada apané. Konyangan puyung. Sing misi apa.

Mangkin punapi carané maleh-malehan mangdané i raga nénten mogbog utawi nénten bes sesai mogbog? Yéning kamah-manahin patut i raga setata bersyukur tekéning napi ja sané sampun kapolihin. Inggihan punika kedik utawi abot. Tiosan punika, mangdané saking mangkin i raga mautsaha, ngeret indria, lascarya manampi napi sané katrima, lan nénten mapi-mapi utawi mabet-mabet ngaba déwék. Sampunang bes tegeh taler ngipi utawi ngaptiang sané tidong-tidong. Krana yén bes tegeh ngaba ipian, yén tusing bakat baan nyujuh sinah pacang kuciwa. Nah, saking rasa kuciwa punika metu lantas kayun sané boya-boya. Sakadi mogbog silih tunggilné. Yén sampun mogbog. Tusing ada apa. Gebug timpal. Kroda. Pamuputné biuta.

saking: www.balipost.com

Pupulan Puisi Basa Bali

Ida Puspita
Ombak



Suara ombak magulung madingehan

Singgah di pasisi

Tusing ja emed

Tuah akejep

Mawali akijapan mata

Ka tengah nyujuh segara

Maganti timpal ane lenan

Yaning ada sisa dosa

Ombak lakar mawali

Buin neked pasisi





Meled



Meled titiang mulih

Emed suba titiang ngumbara dini

Petengé karasayang

Titiang suba tan pabayu

Makejang laksana enu kaingetang

Rasa sakit pinaka jalan

Tur buta ené pinaka guru

Ngajahin nolih sané pastika

Titiang iwasin Ida

Titiang suba ejoh

Titiang meled mulih









Kadék Purnami

I Luh Jepun

Titiang panyeroan i ratu,
Nénten tatas indik matur

Geginan tiang wantah ngalap sekar,

katur ring i ratu,

angge ngias prabu i ratu sané megelung emas.

Luh Jepun wastan tiang.
Tiang boya ya i bungan sandat sané miik ngalub.
Nanging i ratu mapaica genah sakadi tiang i sekar sandat.

Ring merajan i ratu titiang mangayah,

makamen putih masenteng kuning.

Ngukup toya miik ngalub;

agni ngeseng i kayu cendana,

jebug arum, pandan arum, lan gendis.

Andus nusdus,

maukup ukup toya kumkuman

anggé i ratu manyirat prabu magelung emas.

Rerantas, wajra , ketu sampun sayaga
Ngiring i ratu munggah
Titiang ngiring i ratu nyurya suwana.

I cempaka mebunga ngarémpyok,

mareruntuhan ring natar merajan.

I riki tiang mangayahin i ratu,

makidung warga sari, tedun tirta.

Anggob manah titiang,
I ratu mapaica genah ring merajan sané kasuciang.

Tiang luh jepun,
leteh antuk dosa.
Nyalanang idup ring marginé kiwa.

Las i ratu nuntunin tiang pamargi,
I riki titiang mangayahin sisan tuwuh sané kapaica,
ngiring i ratu,
ngiring pamargi sané kaloktah.

Tiang luh jepun ten tatas antuk matur.
I riki mangayahin i ratu.


saking: www.balipost.com

Gatel Titah Kawitri Resen

Sabilang ngajeng nasi misi bé gerang jeg prajanian awak tiangé marasa genit, gatal kéto orahanga. Ibu bidan Sukahati, sampun ngicénin ubad pengilang gatel nanging anak tiang mula demen ngajeng gerang, kadirasa ping samas tiang tombanga tekén kurenan tiangé enu masé tiang ngamaling-ngamaling ngajeng bé gerang. Sabilang inget tekén gerang, paos tiangé ngetél. Yén ada nasi anget, bé gerang magoréng tekén sambal matah, bisa ping pat tiang maimbuhin ngajeng. Yén bandingin ajak bé siap, bé céléng, gulé kambing, rawon muah ajeng-ajengan ané orahanga jaen tekén anaké, di layah tiangé sajan-sajan bé gerang ané paling jaen. Cara anaké ané demen nginum kopi, awai gén tusing maan kopi, jeg prajanian pengeng sirahné. Kéto masé tiang, awai gén tusing maan ngajeng nasi mabé gerang, jeg kenyut-kenyut sirah tiangé sing kodag baan naenang sakitné. Nanging sesuudné ngajeng gerang, béh jeg prajanian masé awak tiangé genit makeukud. Kaskas késkés liman tiangé ngagas. Batis gagas, liman tiangé genit. Tundun gagas, basangé genit. Makaukud awak tiangé genit, gatel. Makejang awak tiangé pesu bintul-bintul barak. Genitné, mimih déwa ratu, tusing ngidang baan tiang naenang. Yén suba kéto, kurenan tiangé miwah pianak-pianak tiangé makadadua tusing ngidang ngorahang apa. "Kudiang men, ibu mula tusing dadi orahin. Yén suba genit kakéné mara marasa nyesel. Yén ajak ka dokter, terus makelid dogén," kéto munyin Bayu, pianak tiangé ané nomor satu. "Ah, ibu mula bengkung!" Kéto kurenan tiangé ngomong yén tepukina tiang gagas-gégés. "Buin mani, suudang ngajeng gerang ibu!" Kéto Ratih, pianak tiange ané nomor dua milu masaut. Sampun kudang salep kulit anggon tiang ngubadin. Uli salep cap kulit buaya kanti salep cap kulit macam, gatelé ené tusing nyak ilang. Uli salep ané maji siu rupiah kanti samas tali rupiah. Ah, mula saja tiang ané bengkung.

Gatelé ené suba ané dadianga kakedékan baan Bu Tina. Anak kénkén kadén sujatiné, jeg uli pidan tiang anggona musuh. Uli dugas tiang enu bajang, ragané tusing demen ajak tiang, anggona saingan miribné. Yén tiang nganggo kebaya baru maturan, Bu Tina jeg prajanian bujuh-bujuh cangkemné. Dugas kurenan tiang meli motor baru, Bu Tina sing dadi kalah, orahina masé kurenané meli motor baru. Dugas tiang tusing ngidang pesu sangkep PKK di banjar sawireh tiang nengokin ipah tiangé ané mara nglekadang pianak, buin maniné liu dingeh orta ané ngorahang tiang sing juari pesu sawiréh muan tiangé beseh baan gatel sawiréh getih tiangé kotor. Agetné Bu Indra teka ka umah tiangé ngorta unduké di banjar ibi sanjané. "Duh Made, kadén pidan Madé tekén Bu Tina matimpal luung. Bareng gradag-grudug dadi anggota truna-truni banjar. Men dibi dadi kéto dingeh orta di banjar?," kéto Bu Indra matakon ajak tiang. "Anak kénkén to Mbok, tiang dadi sing ngerti? Orta apa to, Mbok?," masaut tiang adéng. "Mbok nak sing masé nawang, ané nawang sekené sing Madé ajak Bu Tina dogén. Nanging dot masé Mbok matakon ajak Madé sawireh Mbok nawang Madé uli cenik, bajang kanti jani makurenan sing kéto, Dé?"

"Nggih Mbok."

"Eda nyanan Madé gedeg. Dibi sing kéto, dugas Madé tusing pesu, kéto suba dingeh Bu Tina ngomong. Madé orahanga kena penyakit gatel kanti beseh muan Madéné sawiréh Madé uli bajang mula gatal dadi anak luh." Tengkejut tiang.

"Hah! Masak kéto Mbok? Yén kéto omongané Bu Tina, api kudiang pasti gedeg tiang, Mbok!," kéto tiang masaut naenang gedeg. "Nah, yén Madé makita nakonang unduké ené sig Bu Tina, kemu takonang beneh-beneh. Eda basang gedegé ané tuutang Madé nah. Nyén nawang ulian ené nyén, Madé tekén Bu Tina ngidang matimpal luung buin. Tusing luung mamusuh cari jani ené," kéto pitutur Bu Indra tekén tiang. "Nggih. Mbok," pesaut tiangé.

Sujatiné sebet bayun tiangé ningeh ortané ento. Apabuin tiang marasa tusing ngelah pelih tekén Bu Tina. Kéweh baan tiang ngalih dija pelih tiangé tekén Bu Tina. Anak sajan tiang matimpal luung ajak Bu Tina dugas tiang tekén Bu Tina enu bajang. Bareng ajak dadua kedak-kedek, malali malila cita. Masuk masekolah bareng, kursus menjahit bareng. Makelo keneh-kenehang tiang apa ané ngaé Bu Tina ngorahang tiang gatel dadi anak lua. Inget tiang dugas tiang tekén Bu Tina nglanjutin masuk sekolah di Badung, katemu tiang sareng mahasiswa téknik maadan Karma Putra. Yén keneh-kenehang tiang, sesukat tiang makenalan tekén Karma Putra, ané dadi kurenan tiang jani, Bu Tina sakebedik ngejoh-ngejohin nglantas ngamusuhin tiang. Tiang anggona saingané. Nanging yén buin keneh-kenehang tiang, kéweh baan tiang percaya.

Taén takonang tiang tekén kurenan tiangé, pasautne tuah, "Ah ibu, ada-ada gén! Suba tua enu masé ngerambang ané kéto-kéto." Ajak tiang kurenan tiang ka umah Bu Tina lakar nakonang unduk orta di banjar, kurenan tiang tusing nyak. Pasautné tuah, "Ibu, eda bes sanget mikirin orta ané sing beneh. Biarlah waktu yang akan menjawab. Kéné-kéto bakat pikirin, strés i raga dadiné nyanan."

Suba ada duang minggu tiang milu latihan paduan suara PKK di banjar lakar menyambut Hari Kemerdekaan RI. Nanging suba ada limang dinané ené Bu Tina tusing milu latihan. Sagét dingeh orta di banjar iur, "Éh, éh, panak Bu Tina ané paling keliha orahanga suba..."

"Suba apa, Mbok?"

"I Tina? Anak kénkén ya?"

"Panak tiangé bareng masuk ajak Tina di Fakultas Ékonomi. Orahanga Tina suba anu, suba misi."

"Hus…!"

"Hah! Nyén ané…?"

"Oo, pantes Bu Tina sing taen pesu."

Prajanian tiang mulih lakar masadu ajak kurenan tiangé. Uli lebuhé tiang suba gelur-gelur ngaukin kurenan tiangé. "Pak, Pak, tawang sing Pak? I Tina beling!" Sujatiné anak demen masé tiang ningeh unduk Bu Tinané ento. Sing tawangé rasané jani. "To suba, ngorahang anak gatel, ngaé gosip dogen. Panak pedidi tusing bakat runguang! Jani nyén to ané gatal, sing kéto Pak?"

"Duh ibu, sing dadi sing kéto," kéto dogén pasaut kurenan tiangé. Petengné cekakak-cekikik tiang padidi sambilang mabalih tipi sabilang inget tékén nasibné Bu Tina. Mimih, kénkén ya lek atiné jani to. Disedek tiang kenyem-kenyem, dingeh tiang kurenan tiangé ngomong. "Nak kénkénné, Yu? Ibu, nang mai malu," kurenan tiangé mageluran. Ngenggalang tiang pesu uli kamar nglantas malaib ke kamar tamu. Bayu negak di kursi tamuné, muané seming létég. "Kénkénné Yu?" tiang matakon. "Ibu, Bapak, tiang ajak Tina." Tusing ngidang tiang ningehang buin. Saget bah tiang di kursi tamuné. Dikedaté panyingakan tiangé, tolih tiang Pak Tina, Bu Tina tekén I Tina suba milu negak di ruang tamun tiangé. " Sabar Bu, sabar," kéto kurenan tiangé memunyi gigis-gigis di kuping tiangé. Ah, nasib.

saking: www.balipost.com

Ngaku Bhakti

Lumut-lumut Watulumbang (45)
Ngaku Bhakti

Silih sinunggil gendingan raré sané sampun lumrah inggih punika “Eda Ngadén Awak Bisa”. Sampun ping satak tali anaké mabaos indik gendingané punika. Driki ten malih kabligbagang “filosofi rakyat” punika. Santukan sami sampun wikan sapariindik ipun. Sané jagi kabudang-badingan driki indik rasa bakti ring Ida Betara Sesuhunan. Sadurungé, patut kawedar ring manah, rasa bakti punika tios sareng ngaku bakti.

Bakti nika boya tan padasar. Napi dasar bakti punika? Ngiring mataken ring Sang Yogiswara sané ngardi kakawin Ramayana. Ri kala nyeritayang kawéntenan Prabu Dasarata, wénten ucap sakadi puniki: “Weruh sira ring Wéda, bakti ring Déwa.”

Sang Dasarata sampun weruh ring sapariindik Wéda sané méweh karesepang tur kamargiang. Suksmané, Ida sampun tatas indik kadéwatattwan muah tattwan jagat tur tattwa tiosan. Pangresep kadéwatattwan punika ngametuang rasa. Ida molihang rasa kasujatian Déwa di jagat lan Déwa di déwék. Mawinan sekala niskala Ida parek ring Déwa. Nénten Ida doh saking Déwa. Rasa parek ngranayang bakti. Bakti punika alus ring tengah ing pepineh, pinaka sarin kaweruhan. Bakti punika taler alus ring tengah ing ati, pinaka sarin pangrasa. Anak sané yukti bakti marek ring cokor Betara.

Untengnyané, bakti ten kapalasang saking kaweruhan tattwa sekala niskala. Baktin Sang Dasarata madasar kaweruhan sarining Wéda. Nika pawarah Sang Pangawi Ramayana. Sang Yogiswara nénten mabaos indik bakti sané madasar antuk bengkung ulian belog, kekeh ulian masa beneh, pang kéné pang kéto ulian ngaku bakti. Réh punika, yén pradé wénten anak ngorahang ibané bakti, banggayang sampun, nanging sampunang guguna. Santukan rasa bakti sané alus punika ten patut orah-orahang. Rasa bakti punika panugran Betara.

Bakti sampun janten mapaiketan sareng parek. Punapi paiketané? Ngiring malih matakén ring Sang Yogiswara. Wénten kocap buron sakti soroh bojog. Sang Anoman peséngané. Sang Anoman kacritayang kalintang bakti ring Sang Rama. Napi mawinan bakti?

Ring tattwané, bakti mapaiketan kocap sareng Sakti. Rasa bakti-subakti tuhu-tuhu bakti niscaya sué ning asué metu Sakti. Ring Siwatattwa kaucap Betara Siwa ten palas sareng Saktin Ida. Bakti dados mawerdi-werdi madasar antuk pamuktian Saktin Ida Betara. Parek dados maparek-parek. Jagi kapolihang napi sané kebaos “pamatuh”. Mawinan Sang Anoman luas padidi ngungsi genah musuh, magpag sané aéng-aéng tur sané alus madurgama.

Kadi punika kirang langkung yén karereh ring wira-crita. Sakadi sané sampun-sampun, ngiring crita anggén pratiwimba. Suksmané, anak sané yukti-yukti bakti, yukti-yukti ipun marasa parek ring Ida Betara Sesuhunan. Sangkaning rasa parek punika ten malih ipun marasa takut, res-res, jerih, yadiastun ipun padidian di pura ri kala peteng. Sudira manah anak sané yukti-yukti bakti. Sudira punika mateges wanén madasar patut. Wanén sané patut punika cecirén ati lascarya.

Cutet atur, lian genah matakén, lian pasaurné. Sangkané wénten sané maosang bakti punika maarti nyakupang tangan ring ajeng palinggih Ida Betara. Wénten taler sané matuhang bakti sareng rajin ngayah ka Pura. IBM. Dharma Palguna

saking: www.balipost.com

I Baluan (2)

Olih W. Suardiana

Maan dedauhan buka raosné I Blatuk, I Temisi tusing nyidaang makelid sajaba sumanggup lakar nagingin pangandikan Ida Sang Prabu Singa, “Nah, lamun ya kéto, icang ngiring sakadi pangandikan Idané.” Kéto pasautné I Temisi tekén I Blatuk. Suud ngraos kéto laut ia ngamulihang. Teked jumahné, patuh cara I Blatuk duk maan dedauhan, I Temisi masi engsek koné kenehné mawinan tusing nyidaang pules kanti lemah. Sasubanné makruyuk siapé nyiriang jagaté suba lemah, gegéson ia ngiréang déwék lakar tangkil ka purian.

Tan kacritanan di jalan sagétan suba énggal ia teked di purian, laut nangkil ring Ida Sang Prabu, kéné aturné I Temisi, “Inggih Ratu Sang Prabu punapi mawinan Palungguh Cokor I Déwa nembé pisan nauhin parekané sakadi titiang?”

Ngandika Ida Sang Prabu Singa, “Cai Temisi, awinan nira nauhin anaké buka Cai, né ada atur uning ia I Blatuk tekaning nira, saja ké Cai indeng-indeng ngaba umah?”

“Inggih wiakti pisan sakadi pangandikan Palungguh Cokor I Déwa, santukan parekan Palungguh Cokor I Déwa, ipun, I Kunang-kunang setata ileh-ileh ngaba api. Punika mawinan titiang ileh-ileh ngaba umah, duaning ajerih pisan titiang yan umah titiangé katunjel antuk ipun I Kunang-kunang.”

Mara kéto aturné I Temisi, kapikayun antuk Ida Sang Prabu Singa raris Ida ngwéhin I Temisi mulih, “Nah, yan kéto raos Cainé suba kapikayun baan gelah. Jani, dadi suba Cai mulih, kéwala orahin ia I Kunang-kunang apanga mai ka purian!” Kéto pangandikan Ida Sang Prabu tekén I Temisi.

Maan pangandika buka kéto, énggal-énggal koné I Temisi nunas mapamit saha maduluran atur, “Inggih kalédangan I Ratu tunas titiang, titiang sayaga pacang ngwéhin ipun I Kunang-kunang dedauhan saking Palungguh I Ratu sasuhunan,” kéto aturné I Temisi laut ia majalan ngamulihang. Sambilanga majalan nuju umahné, laut koné I Temisi singgah kumah I Kunang-kunang.

Kacrita I Kunang-kunang katuju ada jumahné. Mara tepukina I Temisi grayang-grayang uli angkul-angkul paumahanné, I Kunang-kunang énggal nyapa, “Ih, Temisi, anak ngénkén Cai tumbén teka kumah icanga? ada sarat apa lakar alih? Nah té tuturang apang icang pedas nawang!”

Masaut I Temisi sada alon, “Né, tekan icangé kumah Cai saking icang kapangandikaang ngorahin Cai apang musti Cai nangkil ka purian! Tuah amonto dedauhan Ida Sang Prabu. Nah, icang magedi malu.”

Maan dedauhan buka kakéto, dadi sépanan koné I Kunang-kunang majalan ka purian. Sasubanné teked di puri, énggal-énggal ia tangkil ring buk padan Ida Sang Prabu Singa, nunasang unduk déwékné kadauhan.

Gelisang satua, di panangkilan, Ida sang Prabu Singa lantas ngandika tekén I Kunang-kunang, “Bah, né apa I Kunang-kunang teka tangkil. Manut aturné I Temisi tekéning gelah, Cai koné ileh-ileh ngaba api, saja kéto? Nah, yan saja buka kéto, sinah san suba pelih pesan laksanan Cainé buka kéto. Apa buin buka jani masan ndang, panesé ngentak-entak buka kéné, nyen bisa puun umah nyaman Cainé tunjel Cai. Kéto masi alasé lakaran milu kena ius apin Cainé dadi metu puun. Yan suba kakéto tusing buungan Cai ngaé nyama-nyamané uyut dogén. Sawiréh kéto, jani wenang pesan Cai keda ukuman sapatutné!”

Ningeh pangandikan Ida Sang Prabu Singa buka kakéto, dadi ngreges I Kunang-kunang matur nglawanin baan jejeh ipuné tan kadi-kadi, “Inggih Ratu Sang Prabu, indayang ja pakayunin dumun atur titiangé. Awinan titiang matingkah asapunika, sawiréh punika kaulan Palungguh Cokor I Déwa, ipun I Beduda, setata ipun makarya blumbang ring marginé wiadin ring genahé lian-lianan. Duaning titiang sampun caluh ring wenginé ngrereh tetedan, ajerih manah titiangé nyanan maclempung buntut titiangé ring margi-margi Ratu. Punika mawinan titiang mamakta suluh.” Mara koné kéto aturné I Kunang-kunang, dadi Ida Sang Prabu Singa matutang buat parilaksanannyané I Kunang-kunang buka ka kéto.

“Kunang-kunang, kema suba jani Cai mulih, kéwala ingetang orahin nyaman Cainé I Beduda tundén mai jani nangkil!”

“Inggih titiang sairing,” kéto aturné I Kunang-kunang, lantas koné ia mapamit, pajalanné gangsar pesan. Kacrita, di jalan ia kacunduk tekén I Beduda sedekan ia ngaé blumbang. Ditu lantas I Kunang-kunang ngomong tekén I Beduda.

“Ih, Beduda, mrérén malu iba magaé. Né ada omongang icang tekén Cai,” kéto munyinné I Kunang-kunang. (Masambung)

saking: www.balipost.com

Sumpah

olih Mas Ruscitadéwi


Masumpah punika abotan ring majanji. Yéning majanji, wantah ngenenin anak sané majanji lan anak sané kajanjiang, kéwanten yéning masumpah janji sané kaucapang taler kasarengin antuk madéwa saksi, nadosang kahanan ida sanghyang embang pinaka saksi.

Anak sané élah tur sering majanji kocap élah lan sering taler lémpas ring janji. Kéwanten wénten taler anak sané majanji, ngrasayang raganné nénten bina ring masumpah, mawinan ipun setata mautsaha nagingin janjinyané.

Wénten anak sané majanji wantah ring manahnyané, kéwanten mautsaha pisan prasida nagingin sumpahnyané, duaning raganné uning, yéning lémpas ring janji sinah raganné néwék sané uning. Ragané pacang marasa iwang. Anak sané majanji ring néwék kémanten sampun arasa masumpah duaning, yadiastun janjiné wantah ring manah kémanten, dané pastika uning, ida sang embang taler uning. Napimalih anak sané kadi punika majanji ring anak siosan, sinah dané mautsaha pisan pacang prasida nagingin, duaning sayan ngakéhan anak sané uning sayan ageng tanggung jawab anaké nagingin janjiné. Anak sané sampun biasa mautsaha setata dagingin janjinyané, ngawit saking manah, sinah pacang agengan utsahanyané yéning kantos masumpah.

Kéwanten yéning anak sané sering lempas ring janjinyané, sané mawit saking majanji ring manah kémanten sinah pacang ingan lémpas ring janji majeng anak siosan, turin pacang purun lémpas ring sumpah, yadiastun duk masumpah dané katonton, kapiragi tut kasaksinin olih para pinandita, lan ida sanghyang embang.

Sumpah punika tanggung jawabnyané abotan ring janji. Minab sangkaning punika para pejabat-pejabat pemerintahé kanikain masumpah sadurung munggah dados pejabat. Sumpah sané kabaos sumpah jabatan patut kaucapin punika, minab sangkaning agengnyané hak-haknyané sané kapolihin, mawinan taler ageng tanggung jawabnyané. Wentuk tanggung jawab, sekala lan niskala, formal lan non formal puniki mautsaha kaiket antuk masumpah. Sangkaning sampun masumpah, para pejabat punika kaaptiang kayun nyalanang swadarmanyané, majalaran antuk Tri Kaya Parisuda.

Kéwénten sabot-abotnyané iketan sumpah sinah nénten pacang prasida ngiket parisolah sang sané masumpah. Duaning sumpah wantah ngenénin parindik kaniskalan, mawinan méweh pisan ngrereh bukti-buktinnyané. Napimalih yéning anak sané masumpah punika sampun pascat pisan lémpas ring janji, janji ring ragané praragan, miwah janji ring anak sios, napi méwéhné lipia ring sumpah. Boya ké sumpah punika wantah sumpah jabatan, sumpah sané kaucapin wantah ring galah punika, sumpah sané wantah bebaosan kémanten.

Yéning meled prasida kukuh satia nglaksanayang sumpah jabatan sané kampun kawedar, kawitin dumun antut satia ring janji néwék. Janji alit sané karasayang élah, kéwanten méweh pisan kamargiang.

saking: www.balipost.com

Tuesday 15 December 2009

Ngulah Pati

I Madé Astika

Semengan ento, tumbén natah pakaranganné Luh Sasih ramia. Ramia ulian ada anak luh-luh majejaitan, ada anak muani-muani pada negak nyambil ngangsud katik saté lan nyait aledan. Makejang ento tusing ada lénan tuah krama Banjar Merta Sari. Makejang pada seleg magaé sambilanga gragah-grégéh, nuturang paundukan ané nepén Pan Samba. Tuah Luh Sasih ané katingalin nu ngeling senguk-senguk negak di samping awakné Pan Samba. Luh Sasih nlektekang muanné Pan Samba putih lémlém kuangan getih. Makaukud awakné kasaputin aji kamben, tusing makrisikan wiréh ia suba kélangan angkihan. Ditu lantas Mé Dangin maekin Luh Sari.

“Luh, suud ja Luh ngeling buka kéné. Sing elek ngajak krama banjaré ané suba teka madresta mai? Mémé suba kenyel pesan nyapatin krama banjaré ané teka. Kemu malu masugi tulungin krama ané luh-luh majejaitan,” kéto Mé Dangin nundén mantunné apang suud ngeling.

“Mé, yang kal tetep nimpalin Bli Samba dini. Pedalem sing ada anak ngenemin. Depang suba mémé padidian ané ngruang krama banjaré,” Luh Sari masaut. Munyiné pegat-pegat wiréh nu ngeling segul-segul.

“Sing dadi kéto Luh. I raga dadi anak ané ngelahang gaé patutné ngruang anak ané teka matetulung. Mémé ngrasa masé kénkén ané rasayang Luh. Pidan dugas bapanné I Samba ngalain, mémé masé sedih pesan. Nanging, yén keneh-kenehang mémé, ngeling tusing ja nyidayang ngaé I Samba buin ngelah angkihan. Yén Luh nglantas ngeling buka kéné sinah I Samba tusing lega nyalanin idup di kedituan. Mémé ngidih pesan ngajak Luh, jani gaénang malu krama banjaré kopi miréh uling tunian kondén ada ané ngemaang kopi. Lek bené ngajak banjaré suba tengai kené kondén maan apa-apa.”

Ditu lantas Luh Sasih mara ningehang munyin matuané. Ia macelep ka paon. Krantang-krénténg ngumbah lumur anggon wadah nyeduh kopi. Mé Dangin nyagjagin krama banjaré ané nedeng ngangsud katik, ngenjuhang roko duang bungkus. Awa Merta Sariné ngansan karasa panes krana ainé kabendung gulem selem denges. Makada guminé remrem. Nanging, sambilanga ngorta krama banjaré tetep magaé yadiastun peluhné nyrétcét melusin baju.

“Bih pedalem pesan ningalin kulawargané Pan Dagin buka kéné. Jani I Samba suba tusing enu, nyén miribang lakar dadi unteng kulawargané. Panak tusing ada, nyama paek makejang suba camput. Miribang ulian ento Pan Samba mati.”

“Nyén paling malu nepukin bangkéné Pan Samba?”

”Dingeh-dingeh I Sasih.”

”Adi nyak pas kurenanné nepukin?”

”Nak kénkén kadén, tengainé ibi, I Sasih koné makita ngalih saang ka tegalné. Ia koné masé ngelah keneh jelék wireh I Samba suba tengai tusing teka-teka uli ngarit. Ditu suba I Samba napetang kurenanné suba magantung aji tali bun di punyan nangkane.”

“Men tawang unduké adi I Samba bisa ngantung déwekné?”

”Yén menurut raga, I Samba mati cara keto ulian ia strés wiréh kurenanné tusing buin nyidayang ngelah panak. Yén ulian utang minabang tusing, krana I Samba suba sugih. I Samba koné strés sekat panakné ané mara matuuh pitung bulan mati ulian sakit.”

“Béh di natahé ené dadua jani ada janda. Janda tua ngajak janda muda.”

“Hus, sing dadi ngomong kéto. Patutné i raga madalem I Sasih ngajak Mé Dangin wiréh sing ada buin ada ajaka mapitungan. Ngitungang ayah-ayahanné di banjar lan ngitungan kasugihanné.”

Tengai tepet ento, ri kala krama banjaré suba tragia lakar mandusang Pan Samba, makejang makesiab wiréh limanné Pan Samba krasak-krisik sada bibihné nyambat adan kurenanné. Krama banjaré jejeh tur ngetor ngiwasin Pan Samba buin nyidayang mangkihan. Makejang masuang peluh nguda, wiréh ningalin Pan Samba buin idup. Ditu lantas Luh Samba maekin Pan Samba.

“Luh...Luh Sasih, ngudiang ramia gati jumah? Adi bli pules di sekenemé? Nak ngudiang masé krama banjaré makejang mai? Nguda paningalan I Luh bengul buka keto?” Pan Samba matakon ngajak kurenanné. I Samba cara jlema bingung.

”Bli Samba, Bli nak suba mati. Tiang nepukin Bli ngantung déwék di punyan nangkané. Dina jani, krama banjaré makejang lakar ngajak Bli ka sema.”

”Nyén ngorahang bli mati, buktiné bli jani nu nyidayang mangkihan. Bli nak mara suud ngipi. Ipian bli jelék pesan Luh. Bli mara teka uli malali. Nanging bli takut pesan wiréh pajalan bliné tusing nepukin galang nang abedik. Tuah peteng dedet ané tepukin bli. Bli majalan patikaplug, magaang patigrépé. Dija kadén gumi ané entasin bli ento. Apa kadén adan gumi ané ambahin bli. Ditu lantas bli tepuka ngajak anak tua nganggo panganggo sarwa putih. Ia liu pesan matakon sada ngopak-ngopak ulian bli ngulah pati. Ulian matin bliné cara kéto, orahanga bli koné tusing maan tongos di guminé ento. Saja luh, bli tusing nepukin apa-apa, ané ada tuah peteng diet. Disubané anaké tua ento suud matakon ngajak bli, ia lantas nundung bli apang buin mulih,” kéto I Samba nuturang isin ipianné ngajak Luh Sasih.

Krama banjaré ngon ningalin Pan Samba macrita buka kéto. Ada ané anggut-anggut, ada ané kituk-kituk ningehang satuanné Pan Samba. Ditu lantas I Samba buin nugtugang macrita unduk isi ipianné. Nuturang kénkén unduké ia ngantung déwékné aji tali bun di punyan nangkané.

“Men adi lascarya cai ngulah pati buka kéto? Sing padalem ngalain mémé ngajak I Luh jumah padaduanan?” Mé Dangin matakon ngajak panakné.

“Nak kénkén kadén Mé dugas ento tiang jeg bingung, tiang ningeh munyi ané tuara-tuara nundén apang tiang ngantung déwék.”

“Nyak suba cai ngipi buka kéto. Wiréh parilaksanan cainé ento tusing patut. Yén cai ngulah pati buka kéto, sinah tusing maan tongos di keditauné. Tuah peteng ané katepukin. Di neraka boya, apa buin di suarga. Nyiriang keneh cainé obah, nyihnayang sradan cainé andap pesan.”

“Nah , tiang ngaku laksanan tiangé ento pelih, tusing katrima olih agama. Minab né upah anak ané tusing taén mabakti ring Ida. Dadiné tiang nepukin unduk buka kéné. Nanging aget masé tiang tusing mati. Nu kicén nunas angkihan.”

Ulian unduké ento, Pan Samba jani anteng mabakti, anteng maturan ka pura. Wiréh satondéné Pan Samba nepukin unduké ento, kapah pesan ia mabakti lan maturan. Ulian unduké ento Pan Samba jani dueg pesan ngamaang dharma wacana ka banjar-banjar nuturang isin ipiané makejang. Nuturang unduk ngulah pati.

Buin telung bulanné, semengan ento, natah pakaranganné Luh Sasih buin ramia. Ramia ulian ada anak luh-luh majejaitan, ada anak muani-muani pada negak nyambil ngangsud katik saté. Luh Sasih ngeling segul-segul di samping awakné Pan Samba. Krama banjaré pada seleg magaé sambilanga gragah-gragéh nuturang paundukan ané nepén Pan Samba. Ditu lantas dingeh-dingeh, Pan Samba mati, nanging boya ulian ngulah pati, nanging matiné ané ngalih ukudanné Pan Samba.

Jl. Srikandi Gg. Sawo 5 Singaraja

sumber: http://www.balipost.com/BaliPostcetak/2007/7/1/ort3.html